
नेपाल नर्सिङ दिवस
नेपाल नर्सिङ दिवस। आज माघ १५, अर्थात नेपाल नर्सिङ दिवस। नेपाल भरि नै आज माघ १५ को दिन नेपाल नर्सिङ दिवस मनाइने गरिन्छ। आजको दिन अग्र-पङ्गतिमा रहेर रात वा दिन नभनी रोगी तथा बिरामीहरूको सेवामा सधैँ तल्लीन रहेर जस्तो सुकै जटिल परिस्थितिमा पनि मन्द-मुस्कान सहित खट्ने नेपालका नर्सिङ पेसामा समर्पित सम्पूर्ण नर्सहरूको विशेष दिन हो। सेतो कोट लगाएकी अनि कपालमा रिबन, औषधीहरूको खात बोकेकी अनि स्निग्ध् मुस्कान सहितको सेवा प्रदायक स्वास्थ्य परिचारिका हुन नर्स। नर्स भन्ने बित्तिकै अस्पताल, स्वास्थ्य चौकी अनि मानव स्वास्थ्य सुधार गर्ने ठाउँ तथा अति ममतामयी नर्सहरूको सेवा स्मरण हुनु स्वाभाविक पनि हो। हरेक वर्ष माघको १५ गतेका दिन नेपालमा, नेपाल नर्सिङ दिवस मनाइन्छ। नर्स पेसाको बहादुरी, सौम्यता र सेवा भावको कदर गर्ने दिन हो, नेपाल नर्सिङ दिवस। रात दिन केही नभनी आफ्नो काममा खट्ने सबै अग्र-पङ्गतिका नेपाली नर्सहरूमा नेपाली पात्रो परिवारको हार्दिक नमन। विश्वको (अन्तराष्ट्रिय) भन्दा पनि आज नेपालको अर्थात् नेपाल नर्सिङ दिवस भएकोले नेपालको नर्सिङ इतिहासलाई केही खोतल्ने प्रयास गरौँ। यस देशमा नर्सिङ जस्तो अत्यन्तै मर्यादित पेसाको इतिहास खासै पुरानो भने छैन। नर्सिङ जस्तो मर्यादित पेसाको नेपालमा जन्म दिने श्रेय विभिन्न व्यक्तिहरू लाई जाने गर्छ। नेपालको नर्सिङ इतिहास वि सं २०१३ (सन १९५६) वाट सुरु भएको मानिन्छ तर त्यसका दस्ताबेजहरू भने खासै भेटिदैनन। त्यस बेलाको राणा कालिन समयमा केही नेपाली गृहणी हरू सहित नेपाली चेलीहरूले औपचारिक रूपमा नर्सिङको तालिम लिएका थिए भन्ने गरिन्छ। त्यस बखतको कडा राणा शासनका बेला केही सभ्रान्त परिवारहरूले स्वास्थ्य-उपचार तथा नर्सिङ पेसा रहेको र त्यसको महत्त्व सहित फाइदा थाहा पाएर नेपालमा नर्सिङ पेसा सुरुवात भएको भन्ने विश्वास गरिन्छ। त्यस काल खण्डमा केही सम्भ्रान्त परिवारका केही नेपाली चेलीहरू जस्तै विधावती कंसाकार र धर्मदेवी कंसाकार लगायत विष्णुदेवी राई तथा राधा मालाकारले भारत स्थित अलाहवाद वाट सन १९५६ को आसपासमा स्वास्थ्य सहायकको तालिम लिएको इतिहास समेत पनि कहीँ कतै सुन्नमा भने आउँछ।तर, आधिकारिक रूपमा नेपालको सन्दर्भमा भने स्वर्गीय लमु अमात्य लाई देशकै पहिलो नर्सको रूपमा मानिने गरिन्छ। त्यस सन्दर्भमा २०७४ को वैशाख १८ गते नेपाल सरकारले स्वर्गीय लमु अमात्यलाई देशकै पहिलो नर्स घोषणा गरेको थियो। त्यस दिन भएको स्वास्थ्य मन्त्रालयको एक कार्यक्रममा तत्कालीन स्वास्थ्य मन्त्री गगन कुमार थापाले स्व. लमु अमात्यका दुई छोरा मध्येका एक योगेश्वर (योगी) अमात्यले प्रस्तुत गरेको कानुनी प्रमाणहरूका आधारमा स्वर्गीय लमु अमात्यलाई नै देशकै अर्थात् नेपालको पहिलो नर्स घोषणा गर्दै आधिकारिक रूपमा “नेपालको पहिलो नर्सको प्रमाणपत्र” हस्तान्तरण समेत गरेको थियो। स्व.अमात्यले सन् १९५४ मा कलकत्ता (कोलकाता) मेडिकल कलेजबाट नर्सिङको उपाधि हासिल गरेकी थिइन्। र, उनीले नेपालमा सन् १९५६ चैत १३ गतेदेखि स्वास्थ्य मन्त्रालय अन्तर्गतको नर्सिङ तालिम परियोजनाबाट छेत्र पाटीमा रहेको एक घरका केही कोठा भाडामा लिई आफ्नो नर्सिङ पेसा सुरु गरेकी थिइन्। सन १९३२ जनवरी २७ (बि.स. १९८८ माघ १४ ) मा भारतको दार्जिलिङमा जन्मिएकी लमुको बि. स. २०६९ जेठ १९ को दिन काठमाडौँ मा निधन भएको थियो।विश्व इतिहासमा भने नर्सिङ पेसाको सुरुवात क्रिमियन युद्ध (अक्टोबर १८५३ देखि फेब्रुअरी १८५६) सम्म चलेको सैन्य सङ्घर्षको वरिपरि सुरु भएको थियो। त्यस युद्धमा रुसले फ्रान्स, ओटोमन साम्राज्य लगायत युनाइटेड किंगडम र पिडमोन्ट-सार्डिनियाको गठबन्धनसँग हारेको थियो। उक्त युद्धको कारण को कुरा गर्दा त्यो युद्ध प्यालेस्टाइनका इसाई अल्पसङ्ख्यकहरूको अधिकारको लागि भएको थियो, जुन त्यस बेला ओटोमन साम्राज्यको एक हिस्साको रूपमा रहेको थियो। फ्रान्सेलीहरूले रोमन क्याथोलिकहरूको अधिकारलाई बढावा दिए, र रुसले पूर्वी अर्थोडक्स चर्चको अधिकारलाई बढावा दिए। यी दुई राष्ट्रको आ-आफ्नो साम्राज्यको विस्तार अनि शक्ति सन्तुलन कायम राख्न ब्रिटिस र फ्रान्सेलीहरूले ओटोम्यान साम्राज्यलाई जोगाउने प्राथमिकताहरू समावेश गरेका थिए। दीर्घकालीन कारणहरूमा ओटोम्यान साम्राज्यको पतन, अघिल्लो रुस-टर्की युद्धहरूमा रुसी साम्राज्यको विस्तार र युरोपको शक्ति सन्तुलन कायम राख्न ब्रिटिस र फ्रान्सेलीहरूले ओटोम्यान साम्राज्यलाई जोगाउने जस्ता प्राथमिकताहरू समावेश थिए। नेपाली पात्रोका पाठक हरूलाई जानकारी तथा स्मरण रहोस् कि विश्वभरमा विभिन्न समयमा भएका अनेकन् युद्धहरू मध्येका त्यस क्रिमियन युद्ध लाई विभिन्न देशहरूले आफ्नो फाइदाको निमित्त नेतृत्व गरेका थिए, जुन युद्ध अहिले सम्म पनि "कुख्यात रूपमा असक्षम अन्तराष्ट्रिय नरसंहार" को नाम ले प्रसिद्ध छ। यसरी नर्सिङ पेसाको सुरुवात पनि यही क्रिमियन युद्धको दौरान नै फ्लोरेन्स नाइटिंगेल (१२ मे १८२० – १३ अगस्ट १९१०) नामक एक अंग्रेजी समाज सुधारक, सांख्यिकीविद् र आधुनिक नर्सिङका संस्थापक महिला बाट भएको थियो। उक्त भिसण युद्धको समयमा नर्सहरूको प्रबन्धक र प्रशिक्षकको रूपमा उनले गरेको सेवा बाट नै नाइटिंगेल प्रख्यात भएकी थिइन्। त्यस अन्तरालमा उनले कन्स्टान्टिनोपलमा घाइते सिपाहीहरूको हेरचाहको आयोजना गर्ने काम गरेर उनले नर्सिङलाई एक अनुकूल प्रतिष्ठा सहितको पेसाको रूप दिने कम गरेकी थिइन्। र, तिनै योगदानहरूको कारण उनिलाई भिक्टोरियन संस्कृतिको प्रतिमा समेत पनि बन्न मद्दत, विशेष गरी उनले रातको समयमा समेत घाइते सिपाहीहरूको सेवाको लागि हातमा मैनबत्ती बोकेर सबैको स्वास्थ्य स्थिति बुझ्दै हिँडेको हुनाले उनलाई "द लेडी विथ द ल्याम्प" को नामले संसारले चिनेको छ। नर्सिङमा उनको अग्रगामी कामको सम्मानमा, नयाँ नर्सहरूले आफ्नो कम सुरु गर्नु अगाडी लिने शपथ “नाइटिङगेल वाचा”, र फ्लोरेन्स नाइटिंगेल पदक, एक नर्सले हासिल गर्न सक्ने उच्चतम अन्तराष्ट्रिय सम्मान, उनको नाममा दिइने गरिन्छ र वार्षिक अन्तराष्ट्रिय नर्सिङ दिवस पनि विश्वभर उनको जन्मदिनमा नै मनाउने गरिन्छ। फेरी पनि आफ्नै देश नेपाल फर्किदा नेपालमा नर्सिङको इतिहास त्यति पुरानो नभएको कुरा त हामीले माथि पनि गरी सकेका नै छौ। तर, अहिलेको समय अनि परिप्रेक्ष्य नर्सहरूको महत्त्व यति धेरै छ कि त्यसको हामीले शब्दमा वर्णन गर्न समेत पनि सक्दैनौ। अनि नर्सिङ पेसाको विकास पनि नेपालमा अहिले धेरै भई सकेको छ। त्यो पनि एक मर्यादित, सम्मानित अनि महत्त्वपूर्ण पेसाको रूपमा। यी ममता ले भरिएका मन अनि मुटु बोकेका नर्सहरू विनाको अस्पतालको के हामी परिकल्पना गर्न सक्छौ त? अवश्य पनि सक्दैनौ। यिनै विभिन्न महत्त्वपूर्ण कारण हरूलाई मध्य नजर गर्दै हरेक नेपाली ले नर्सिङ पेसा लाई सम्मान गर्ने र सम्मानको नजर ले हेर्नु पर्छ। यी अग्र-पङ्गतिमा रात दिन नभनी रोगी तथा बिरामीहरूको सेवामा तल्लीन रहने व्यक्तित्व राष्ट्रका साँचो गहना हुन्। यसमा कुनै शङ्का नरहोस्। हामी कुनै पनि रोगले वा बिरामी भई अस्पताल वा स्वास्थ्य चौकी जाँदा हामीलाई चिकित्सकको सल्लाह अनुसार औषधी दिने/खुवाउने, घाउ मा द्रेसिंग गरी औषधि लगाई हाम्रो स्वास्थ्य छिटो ठिक होस् भनेर तल्लीन रहने यी नर्स हरूलाई हामी सबैले उचित सम्मान गर्नु आवश्यक छ। त्यो सम्मान आज नेपाल नर्सिङ दिवसको दिन मात्र होइन हरेक दिन अनि हरेक पटक उनी हरूबाट सेवा पाउँदा हामी नेपाली नर्स हरू प्रति गौरवान्वित हुनु पर्छ। नेपाल नर्सिङ दिवसको अवसरमा नेपाल तथा नेपाल बाहिर रहेका नेपाली लगायत सम्पूर्ण नर्सिङ पेसामा समर्पित नर्सहरूलाई नेपाली पात्रोको तर्फ बाट मुरी मुरी धन्यवाद तथा यस शुभ दिन को धेरै धेरै शुभ-कामना। यस लेखको अंग्रेजी संस्करणको लागि यहाँ थिच्नुहोस्। नेपाल नर्सिङ दिवस। आज माघ १५, अर्थात नेपाल नर्सिङ दिवस। नेपाल भरि नै आज माघ १५ को दिन नेपाल नर्सिङ दिवस मनाइने गरिन्छ। आजको दिन अग्र-पङ्गतिमा रहेर रात वा दिन नभनी रोगी तथा बिरामीहरूको सेवामा सधैँ तल्लीन रहेर जस्तो सुकै जटिल परिस्थितिमा पनि मन्द-मुस्कान सहित खट्ने नेपालका नर्सिङ पेसामा समर्पित सम्पूर्ण नर्सहरूको विशेष दिन हो। […]

शहीद दिवस
शहीद दिवसको परिचय
नेपालमा माघ १६ गतेका दिनलाई “शहीद दिवस” को रूपमा मनाउने गरिन्छ। प्रत्येक वर्ष माघ १० गते देखि १६ गतेसम्म मनाइने शहीद सप्ताहको अन्तिम दिन माघ १६ गते विशेष रूपमा शहीद दिवस मनाउने गरिन्छ। सम्पूर्ण व्यक्तिहरू जसले देशका लागि आफ्नो प्राणको आहुति दिने कार्य गरेका थिए उहाँहरूनै नेपालका शहीदहरू हुन। शहीद भन्ने शब्दले ती अमर मानिसहरूलाई जनाउँदछ जसले जनताको विभिन्न अधिकार, देश, संस्कृति र अस्तित्वको रक्षा गर्न र हरेक देशभक्त नागरिकको मन-मस्तिष्कमा सधैँ रहने गरी स्वतन्त्रताका लागि आफ्नो बलिदान दिए। विसं २०१२ देखि काठमाडौँ महानगरपालिकाको संयोजकत्वमा प्रत्येक वर्ष माघ १६ गते शहीद दिवस मनाउन थालिएको हो। यस दिन नेपालमा विभिन्न समयमा भएका विभिन्न आन्दोलन लगायत नेपालमा नयाँ शासन व्यवस्था ल्याउन देशका लागी आफ्नो प्राणको बलिदान दिने ज्ञात र अज्ञात सबै शहीदहरूलाई उहाँहरू गरेको बलिदानको सम्झना स्वरूप माघ १६ शहीद दिवस को रूपमा मनाउने गरिन्छ। शहीदहरुको इतिहास
प्रथमतः नेपालमा जहानियाँ राणा शासन विरुद्ध लडेका शहीदहरूको सम्झनामा शहीद दिवस मनाउन चलन थालिएको हो। नेपालको पहिलो शहीद भनेर लखन थापालाई लिइने गरिन्छ भने यस दिन राणा शासन विरुद्ध लडेका विभिन्न शहीदहरू लगायतका शहीदहरू धर्मभक्त माथेमा, दशरथ चन्द, गङ्गालाल श्रेष्ठ र शुक्रराज शास्त्री हरुको सम्झना गरिन्छ । शहीद शुक्रराज शास्त्री, दशरथ चन्द, धर्मभक्त माथेमा, र गङ्गालाल श्रेष्ठ सहित जनता हरू राणा शासनको विरोध गर्ने कार्य गरेका थिए। यसरी जनतालाई प्रजातन्त्रका पक्षमा एकजुट गरेको एवम् शिक्षित गर्ने गरेको आरोपमा तत्कालीन राणा शासकले विसं १९९७ मा उहाँहरूलाई मृत्युदण्ड दिएको थियो।विसं १९९७ माघ १० गते निरङ्कुश राणा शासनविरुद्धमा “नेपाल प्रजा परिषद्” स्थापना गरी जनतालाई आफ्नो हक र अधिकारका लागि लड्नु पर्ने र क्रान्ति गर्न प्रेरित गरेको अभियोगमा विसं १९९७ को माघ १० गते शुक्रराज शास्त्रीलाई टेकुस्थित पचलीमा रहेको खरीको रूखमा झुन्ड्याई मृत्युदण्ड दिइएको थियो। यसै गरी शहीद धर्मभक्त माथेमालाई वि. सं १९९७ माघ १३ गते सिफलको रुखमा झुन्ड्याइएको थियो र गङ्गालाल श्रेष्ठ एवम् दशरथ चन्दलाई माघ १५ गते शोभा भगवतीमा राणा सरकारले गोली हानी मृत्युदण्ड दिने कार्य गरेको थियो।माओवादी जन युद्ध
मुलुकमा चलेको १० वर्षे सशस्त्र द्वन्द्व (माओवादी जन युद्ध), विसं २०६२/६३ सालको जनआन्दोलन, त्यस पछि भएको मधेस आन्दोलन तथा अरु विभिन्न प्रकारका अधिकार एवं पहिचानहरूका लागी भएका विभिन्न आन्दोलनहरूमा ज्यान गुमाउने व्यक्तिलाई शहीद घोषणा गर्ने प्रचलन देशमा रहेको छ। यति धेरै आन्दोलन अनि सङ्घर्ष भएको र अनगिन्ती व्यक्तिहरूले आफ्नो ज्यान गुमाएका छन् तर सरकारसँग भने हालसम्म मुलुकमा कति व्यक्ति शहीद भएका छन् भन्ने कुनै आधिकारिक तथ्याङ्क अझै पनि उपलब्ध भने छैन।नेपाल प्रजातन्त्र ल्याउने आन्दोलन विसं. २००७ मा नै सुरु भएको र विसं २०४५ को जनआन्दोलन पश्चात् नेपालमा प्रजातन्त्रको आगमन भएको थियो। त्यसपछि फेरि नेपालमा “मसाल” नामक राजनैतिक पार्टी फुटेर “नेपाल माओवादी पार्टी” जन्मिएको थियो जसले गर्दा नेपाल १० वर्ष लामो जनयुद्ध खेपेर गणतन्त्रमा प्रवेश गरेको छ । नेपालमा वि .सं २०५२ फागुनमा सुरु भएको माओवादी सशस्त्र विद्रोह वि. स २०६३ सालमा आएर नेपालका सम्पूर्ण राजनैतिक पार्टीहरूको संयोजकत्वमा विभिन्न वार्ता पछि शान्तिपूर्ण रूपमा सकिएको थियो।शान्ति सम्झौता २००६ (विसं २०६३)
२१ नोभेम्बर २००६ (मङ्सिर ०५, २०६३ विसं) को दिन तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला र तत्कालीन माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डले मुलुक र जनताको प्रगतिका लागि प्रजातन्त्र र शान्तिप्रति वचनबद्ध भई विस्तृत शान्ति सम्झौता २००६ (विसं २०६३) मा हस्ताक्षर गरे। संविधानसभाको निर्वाचन अप्रिल १०, २००८ (२०६४ चैत्र २८) मा सम्पन्न भयो र मे २८, २००८ (२०६५ ज्येष्ठ १५) मा नवनिर्वाचित संविधानसभाले २४० बर्से राजतन्त्रको अन्त्य गर्दै नेपाल लाई सङ्घीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषित गर्यो। २० सेप्टेम्बर २०१५ (असोज ३, २०७२ वि.स ) मा नेपालको नयाँ संविधानसभाका सभासद्हरूको बहुमतबाट घोषणा गरियो। यस ऐतिहासिक उपलब्धिबाट नेपाली जनताले निर्वाचित प्रतिनिधि निकायबाट संविधान बनाउने दशकौँ लामो सपना साकार भएको छ। जनयुद्धले राजनीतिक र सामाजिक रूपमा धेरै परिवर्तन ल्याएको छ । यति लामो जन युद्धले देशको धेरै मानवीय तथा संरचना हरुको क्षति गरेको भएता पनि २०६३ वि स मा गणतन्त्र आएर नयाँ संविधानको घोषणा सँगै नेपाल नयाँ तरिकाले विकासोन्मुख भएको तथ्य लाई नजर अन्दाज गर्न अवश्य पनि सकिँदैन। तर , सशस्त्र विद्रोहको १० वर्षमा १७ हजारभन्दा बढी नागरिकको ज्यान गयो । आज पनि कयौँ मानिस बेपत्ता छन्। छोटकरीमा भन्दा खेरि यति धेरै शहीदहरुको अमुल्य बलिदान र प्राण दिएर तथा नेपाली जनताले युगौँ देखि सङ्घर्ष गरेर स्थापना भएको नयाँ व्यवस्था बाट देश प्रगतिको बाटोमा अग्रसर हुन पर्ने देखिन्छ। तर धेरै राजनैतिक पार्टीहरूको राजनैतिक, व्यक्तिगत स्वार्थहरूको कारण यति धेरै शहीदहरूले देशको लागि दिएको प्राणको आहुति व्यर्थमा जान सक्ने अवस्था नआवोस भनेर जनता सदैव सचेत रहनु पर्ने देखिन्छ। त्यसै गरी चुनावमा पार्टीगत स्वार्थमा नलागीकन स्वछ छवि भएको ठिक व्यक्ति छान्ने ठुलो जिम्मेवारी अब नेपाली जनताको नै काँधमा आएको छ। शहीदहरूको बलिदान
वीर शहीदहरू शुक्रराज शास्त्री, दशरथ चन्द, धर्मभक्त माथेमा र गङ्गालाल श्रेष्ठ र अरु धेरै शहीद हरुको सङ्घर्षमय जीवन, उहाँहरूका बलिदानको गाथा र विभिन्न प्रजातान्त्रिक आन्दोलनहरूका अन्य योद्धाहरूले दिएको योगदानलाई कदर गर्न, सम्झिन र उहाँहरू प्रति श्रद्धा-सुमन व्यक्त गर्नको लागि शहीद दिवस मनाइने गरिएको हो। नेपालमा विभिन्न समयमा भएका विभिन्न आन्दोलनहरूमा होमिएर राष्ट्र र नव सन्ततिहरूका हक, अधिकार, पहिचान जस्ता विभिन्न किसिमका अधिकारहरूका लागि वीर गति प्राप्त गरेका शहीदहरूको साहस र त्यागको उच्च लेखाजोखा अनि मूल्याङ्कन गर्दै आज माघ १६ लाई शहीद दिवसको रूपमा मनाइएको हो।शहीद दिवस : निष्कर्ष
महानगरपालिकाको संयोजकत्वमा एक मूल समारोह समिति गठित गरेर आज बिहान रत्नपार्कस्थित शान्ति वाटिकाबाट बिहान सबेरै प्रभातफेरी सुरु गरी उक्त प्रभातफेरी लैनचौरस्थित सहिद स्मारकमा पुगी विशेष कार्यक्रमका साथ शहीद दिवस मनाउने गरिन्छ। उक्त कार्यक्रममा संवैधानिक निकायका प्रमुख एवम् सदस्य, मन्त्रीगणहरु लगायत सर्वसाधारण हरू पनि सहभागी हुने गर्दछन्। प्रभात फेरीको अन्त्यमा लैनचौर स्थित शहीदको सालिकमा प्रधानमन्त्री वा उपस्थित मध्येमा रहेको विशिष्ट व्यक्तिले माल्यार्पण गर्ने कार्यक्रम पछि शहीद दिवस यस वर्षको लागी अन्त्य गर्ने चलन रहिआएको छ । हामी सबैले हाम्रा शहीदहरूले हाम्रा र आगामी पुस्ता समेतका विभिन्न अधिकारहरूका लागि आफ्नो प्राणको आहुति दिएको तथ्यलाई हामीले कहिल्यै पनि बिर्सनु हुँदैन भने आजको दिनलाई विशेष प्राथमिकताका साथ मनाउने गर्नु पर्छ। यदि उहाँहरूले त्यति धेरै सङ्घर्ष र आफ्नो प्राण सम्मको आहुति नदिनुभएका भए हामी अहिले पनि पुरानै शासन व्यवस्थामा रुमल्लिइरहेका हुने थियौ। यस लेखको अंग्रेजी संस्करणको लागि यहाँ थिच्नुहोस्। शहीद दिवसको परिचय नेपालमा माघ १६ गतेका दिनलाई “शहीद दिवस” को रूपमा मनाउने गरिन्छ। प्रत्येक वर्ष माघ १० गते देखि १६ गतेसम्म मनाइने शहीद सप्ताहको अन्तिम दिन माघ १६ गते विशेष रूपमा शहीद दिवस मनाउने गरिन्छ। सम्पूर्ण व्यक्तिहरू जसले देशका लागि आफ्नो प्राणको आहुति दिने कार्य गरेका थिए उहाँहरूनै नेपालका शहीदहरू हुन। शहीद भन्ने शब्दले […]

श्रीपञ्चमी - सरस्वती पूजा
श्रीपञ्चमी - सरस्वती पूजा | माघ शुक्लपक्षको पञ्चमी तिथिलाई श्रीपञ्चमी वा वसन्तपञ्चमी भनिन्छ। ‘श्री’ भन्नाले विद्या, बुद्धि र वाणीकी अधिष्ठात्री देवी सरस्वतीलाई बुझिन्छ। श्रीपञ्चमीमा देवी सरस्वतीको पूजा आराधना गर्ने विधान छ। वैदिक कालमा वसन्त ऋतुको मधुमास (आर्तव चैत्रमास) मा यो पर्व मनाउने गरेको प्रमाण पाइन्छ। कालान्तरमा वार्हस्पत्य संवत्सरको लौकिक पञ्चाङ्ग चलनमा आएपछि माघ शुक्ल पक्षको पञ्चमी तिथिमा श्रीपञ्चमी / सरस्वती पूजा मनाउन थालियो।श्रीपञ्चमी तथा सरस्वती पूजा
वैदिक युगमा जब वृक्षहरूमा नयाँ पालुवा आउँथे, सुन्दर फूलहरू फुल्नुका साथै चारैतिर सुगन्ध आउन थाल्थ्यो, रंगीबिरंगी पुतलीहरू उड्न थाल्थे, गहुँ–जौलगायत बालीहरू लहलहाउँथे र कोइलीहरू गाउन थाल्थे, उसैबेला वसन्त ऋतुको आगमन हुन्थ्यो र ऋतुराजको स्वागतार्थ वसन्तोत्सव मनाइन्थ्यो। यही समयमा ब्रह्मवेत्ता ऋषिहरूले अग्न्याधान गरेको प्रसंग ‘ब्राह्मणो वसन्ते अग्नी आदधीत...’ इत्यादि वैदिक मन्त्रले उद्बोधन गरेको पाइन्छ। मधुमासको शुक्ल पञ्चमी तिथिमा आफ्ना अङ्गनासहित विष्णु र कामदेवको पूजा गर्ने गरिन्थ्यो। शास्त्रहरूमा उक्त पञ्चमीलाई ‘ऋषिपञ्चमी’ भनिएको छ। कालान्तरमा मधुमासको सट्टा शिशिर ऋतुमा पर्ने निरयण माघ शुक्ल पञ्चमीमा पर्व मनाउन थालिए पनि यसको नामचाहिँ वसन्तपञ्चमी नै रहन गयो। सर्वप्रथम भगवान् श्रीकृष्णले श्रीपञ्चमी मा सरस्वती पूजा गर्ने चलन बसाएको प्रसंग पुराणहरूमा पाइन्छ।पुराणकै एक प्रसंगअनुसार ऋतुराज वसन्तलाई अन्य पाँचवटा ऋतुले आफ्ना भागबाट आठ–आठ दिनको समय उपहार दिएकाले संसारलाई हराभरा बनाई खुसी बाँड्न आफ्नो नियत समयभन्दा ४० दिनअगावै वसन्त ऋतुले पाइला टेक्ने विश्वास गरिन्छ। यसर्थ लोकव्यवहारमा श्रीपञ्चमीलाई वसन्तपञ्चमी भन्ने गरिन्छ।देवी सरस्वतीको जन्म सृष्टिको प्रारम्भमा ब्रह्माजीको मुखबाट भएको थियो। उनै ब्रह्माजीका चार मुखबाट सम्पूर्ण ज्ञान–विज्ञानका स्रोत चार वेद प्रकट भएका हुन्। पौराणिक आख्यानअनुसार वनस्पति र पशुपक्षीको सृष्टि गरिसकेपछि भगवान् विष्णुको आज्ञाअनुसार संसार चलाउन ब्रह्माजीले विशेष जीवको सृष्टि गर्नुपर्ने भयो। मनुष्य योनि रचना गर्न ब्रह्माजीलाई निकै सकस परेको थियो। सुरुको प्रयासले सन्तोषजनक परिणाम नदिएपछि निराश हुँदै कमण्डलुको जल हातमा लिएर छर्किएपछि श्रीपञ्चमी कै दिनमा दिव्य चतुर्भुज स्वरूपमा देवी सरस्वतीको आविर्भाव भएको हो।सेतो वर्ण भएकी, सेतै वस्त्रमा सजिएकी, श्वेतपद्मासनमा बसेकी हातमा वीणा, पुस्तक र स्फटिक–माला धारण गरेकी राजहंसमा आरूढ भगवती अभय मुद्रामा मन्द मुस्कानका साथ दिव्य ज्ञानको आलोक छर्दै ब्रह्माजीका सम्मुख प्रकट हुनुभयो। यसरी प्रकट भएपछि ब्रह्माजीका आज्ञाअनुसार जब भगवतीले वीणा बजाउनुभयो अनि संसारमा शब्द र वाणीको प्रादुर्भाव भयो। सम्पूर्ण प्राणी बोल्न लागे। चरा र कीटपतंग कलरव गाउन लागे। पानीमा कलकल र हावामा सरसर आवाज आउन थाल्यो। भगवतीका वीणाको झंकारले संगीतको सारेगम उत्पत्ति भयो। र, सरस्वतीको प्राकट्यपश्चात् ब्रह्माजीको योनिज सृष्टिक्रमले पूर्णता प्राप्त गर्यो।सम्पूर्ण चराचर जगतको सृष्टि, स्थिति र लयमा ईश्वरीय प्रकृति र पुरुष गुण समानरूपमा क्रियाशील रहन्छन्। त्रिदेव ब्रह्मा, विष्णु र महेशका साथमा आद्या भगवती महासरस्वती, महालक्ष्मी र महाकालीको समान भूमिका देख्न सकिन्छ। ब्रह्माजीको सृष्टि अभियानलाई पूर्णता प्रदान गर्न विद्याकी देवी भगवतीको आविर्भाव भएको हो। सृष्टिको उपक्रम अघि बढेपछि ब्रह्माजीले सरस्वतीलाई ‘वाग्देवी’ भनी सम्बोधन गर्नुभयो। समस्त प्राणीहरूको जिह्वामा निवास गर्नुहुने माता सरस्वती वाणीरूपमा प्रकट हुनुहुन्छ। यसर्थ भगवतीलाई वाग्देवी वा वागीश्वरी भन्ने गरिन्छ। उसो त भगवतीका भारती, सरस्वती, शारदा, जगन्माता, कौमारी, वरदायिनी, बुद्धिदात्री, ब्राह्मी, ब्रह्मचारिणी, भुवनेश्वरी आदि हजारौं नाम रहेका छन्। र, ती सबै नाममा भगवतीका अलौकिक गुणानुवाद अन्तर्निहित छन्।आद्या शक्ति भगवतीले सरस्वती रूपमा परं चेतना, बुद्धि, प्रज्ञा र सम्पूर्ण मनोवृत्तिहरूको संरक्षण गर्नुहुन्छ। यसर्थ विद्यार्थीलाई आवश्यक तीक्ष्ण बुद्धि, तीव्र स्मरण र शीघ्र स्फुरण जस्ता मेधावी गुण महासरस्वतीकै अनुकम्पाबाट प्राप्त हुन्छ। भगवतीको सेवा गर्नाले मनमस्तिष्कमा गढेर रहेको अज्ञानरूपी अन्धकार र भ्रमरूपी कुहिरो हट्तछ र ज्ञानदीपको आलोक चारैतिर फैलिन्छ। भगवतीका अभय मुद्रा र मन्द मुस्कानले संसारलाई सदैव ज्ञान–विज्ञान र प्रेरणा प्रदान गर्दछन्।विद्याहीन व्यक्तिलाई भाग्यले पनि साथ दिँदैन। अतः जीवनका हरेक पक्षमा विद्या आवश्यक पर्छ। विद्यालाई मूल रूपमा अपरा र परा भेदमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ। मानव जीवनपर्यन्त यस लोकमा भौतिक वस्तुको साधनाका निमित्त प्राप्त गरिने विद्या नै अपरा विद्या हो। यो विद्या अध्यात्म र ब्रह्मविद्याभन्दा भिन्न हो। मानिसको शरीरसँगै यो विद्या पनि नासवान हुन्छ। अर्को परा विद्या भनेको अध्यात्मवाद अर्थात् ब्रह्मविद्या हो। यो भौतिक शिक्षाभन्दा भिन्न हुन्छ। यो विद्या यस लोकबाहेक परलोकमा समेत जीवसँगै रहन्छ। यस लोकको उपभोग गरी परलोकलाई उज्ज्वल बनाउने पुरुषार्थ सरस्वतीका भक्त कठोर साधक र योगीजनले मात्र गर्न सक्दछन्।प्रत्येक कला, प्रविधि, सीप र चिन्तनलाई साधना गर्ने विविध उपाय र पूजाविधान रहेका छन्। निरन्तर अध्ययन गर्ने (अध्यवसायी) र साधना गर्ने साधकजनले आफ्नो साधनाका माध्यमले सरस्वतीको सेवा गरेका हुन्छन्। पूर्वीय सभ्यताका व्यास, वाल्मीकि, याज्ञवल्क्य, पाणिनि, कालीदास शंकराचार्य, गोरक्षनाथ, तुलसीदास आदि सिद्धहरूले सरस्वतीको वरदान प्राप्त गरी अलौकिक कार्य गरेको इतिहास पाउन सकिन्छ।संस्कार, सभ्यता र संस्कृतिकै स्रोत महासरस्वती हुनुहुन्छ। यसर्थ यस पवित्र दिवसमा विद्यारम्भ, विद्याको अभ्यास र सभ्य संस्कृतिको प्रवर्धन जस्ता कार्य गर्ने गरिन्छ। आज घरघरमा, टोलटोलमा र विद्यालयहरूमा सरस्वतीको भव्य उत्सव मनाइन्छ। बौद्ध धर्मालवम्बीहरूले आजै मन्जुश्रीका नामले पूजा गर्दछन्। विभिन्न कला र प्रविधिका विद्यार्थीहरूले आफ्ना उपकरणको पूजा गरी सरस्वतीको सम्मान गर्ने गर्दछन्। आज उपत्यकामा रहेका विभिन्न सरस्वती मन्दिरहरूमा दर्शनार्थीको घुइँचो लाग्दछ। सरस्वतीको प्रार्थना गर्ने विभिन्न सिद्ध स्तोत्र, मन्त्रहरू रहेका छन्। ती मध्ये केही यहाँ उल्लेख गरिन्छ–सरस्वती-स्तोत्रम्
या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता।
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना॥
या ब्रह्माच्युत शंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता।
सा माम् पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा॥1॥
शुक्लाम् ब्रह्मविचार सार परमाम् आद्यां जगद्व्यापिनीम्।
वीणा-पुस्तक-धारिणीमभयदां जाड्यान्धकारापहाम्॥
हस्ते स्फटिकमालिकाम् विदधतीम् पद्मासने संस्थिताम्।
वन्दे ताम् परमेश्वरीम् भगवतीम् बुद्धिप्रदाम् शारदाम्॥2॥रवि–रुद्र–पितामह–विष्णु–नुतं ।
हरि–चन्दन–कुंकुम–पंक–युतम्।।मुनिवृन्द–गणेन्द्र–समान–युतं।
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।१।।शशि–शुद्ध–सुधा–हिम–धाम–युतं।
शरदम्बर–बिम्ब–समान–करम्।।बहु–रत्न–मनोहर–कान्ति–युतं।
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।२।।कनकाब्ज–विभूषित–भूति–भवं।
भव–भाव–विभाषित–भिन्न–पदम्।।प्रभु–चित्त–समाहित–साधु–पदं।
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।३।।भवसागर–मज्जन–भीति–नुतं।
प्रतिपादित–सन्तति–कारमिदम्।।विमलादिक–शुद्ध–विशुद्ध–पदं,
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।४।।मतिहीन–जनाश्रय–पारमिदं।
सकलागम–भाषित–भिन्न–पदम्।परिपूरित–विश्वमनेक–भवं।
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।५।।परिपूर्ण–मनोरथ–धामनिधिं।
परमार्थ–विचार–विवेक–निधिम्।।सुर–योषित–सेवित–पाद–तलं।
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।६।।सुरमौलि–मणि–द्युति–शुभ्रकरं।
विषयादि–महाभय–वर्णहरम्।।निजकान्ति–विलेपित–चन्द्र–शिवं।
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।७।।गुणनैक–कुलस्थिति–भीतिपदं।
गुण–गौरव–गर्वित–सत्यपदम्।।कमलोदर–कोमल–पादतलं।
तव नौमि सरस्वति पाद–युगम्।।८।।त्रिसन्ध्यं यो जपेन्नित्यं जले वापि स्थले स्थितः।
पाठमात्राद्–भवेत् प्राज्ञो ब्रह्मनिष्ठः पुनः पुनः।।यस लेखको अंग्रेजी संस्करणको लागि यहाँ थिच्नुहोस्।श्रीपञ्चमी – सरस्वती पूजा | माघ शुक्लपक्षको पञ्चमी तिथिलाई श्रीपञ्चमी वा वसन्तपञ्चमी भनिन्छ। ‘श्री’ भन्नाले विद्या, बुद्धि र वाणीकी अधिष्ठात्री देवी सरस्वतीलाई बुझिन्छ। श्रीपञ्चमीमा देवी सरस्वतीको पूजा आराधना गर्ने विधान छ। वैदिक कालमा वसन्त ऋतुको मधुमास (आर्तव चैत्रमास) मा यो पर्व मनाउने गरेको प्रमाण पाइन्छ। कालान्तरमा वार्हस्पत्य संवत्सरको लौकिक पञ्चाङ्ग चलनमा आएपछि माघ शुक्ल पक्षको […]