सन् १९९२ मे २२ मा ब्राजिलको राजधानी रियो दे जेनेरियोमा सम्पन्न पृथ्वी शिखर सम्मेलनले जैविक विविधता महासन्धि अगाडि बढाउने प्रस्ताव गरेको दिनको सम्झनामा सन् १९९४ देखि मे २२ का दिन “अन्तराष्ट्रिय जैविक विविधता दिवस” मनाइन्छ। उक्त सम्मेलनको निर्णयलाई पछि सन् २००० को डिसेम्बर २२ मा बसेको संयुक्त राष्ट्रसङ्घको महासभा बैठकको निर्णय ले अङ्गीकार गर्दै हरेक वर्ष मे २२ लाई “अन्तराष्ट्रिय जैविक विविधता दिवस” को रूपमा विश्वभर मनाउने घोषणा भएको थियो । उक्त निर्णय भएयता हरेक वर्ष मे २२ का दिन विश्वभर जैविक विविधता दिवस मनाइँदै आइएको छ र नेपालमा पनि यो दिवस मनाइन्छ।

नेपालमा जैविक विविधताहरू लाई वातावरण संरक्षण ऐन २०५३ अनुसार जैविक विविधता भन्नाले पारिस्थितिक प्रणाली, प्रजातीय प्रणाली तथा वंशाणुगत प्रणालीको विविधता भन्दै व्याख्या गरेको छ। जसलाई वैज्ञानिक र संरक्षणवादी रेमंड एफ.एफ. डैसमैन द्वारा सन १९६८ मा “ए डिफरन्ट काइन्ड अफ कन्ट्री” नामक पुस्तकमा प्रस्तुत गरेका थिए । जस लाइ व्याख्या गरिदा जैविक लिटाटा शब्द को प्रयोग वन्यजन्तु जीवन, जैव विशिष्टता प्राथमिक प्रजाति ले लिटा र विभिन्न प्रजातिहरूका समृद्धिका लागि चाहिने पदहरूको स्थानमा प्रशस्त प्रयोग हुन्छ।

जैव लेलिटा आम तौरमा एक भौगोलिक क्षेत्र को एक संक्षिप्त समृद्धि को रूपमा, एक अस्थायी समस्या को लागी केही सन्दर्भका साथ बनेको छ। समाहित गर्दै वर्णित प्रजातिका प्रकारहरु:-
१. प्रजातिको समृद्धि
२. सिम्पसन सूचकाङ्क
३. शान्नोन सूचकाङ्क

त्यहाँ तीन अन्य सूचकहरू छन् जो एकलोगिस्ट्स द्वारा प्रयोग गरिन्छ।

अल्फा लिटा (अल्फा विविधता) एक विशेष क्षेत्र, समुदाय वा पारिवारिक प्रविधि केन्द्र भित्र र परिस्थिति पारिवारिक तन्त्र (आम तौरमा प्रजातिहरूको भित्र) सङ्ख्या को कटौती द्वारा मापन गरी पत्ता लगाइन्छ।
बिटा लिटा (बिटा विविधता) पारिवारिक प्रणाली बिचमा पेलिटा प्रजाति हो; यो सङ्ख्या को तुलनामा समावेश छ र प्रत्येक परिवारको स्थान प्रणालीहरू को लागी एक अद्वितीय मापन पत्ता लगाउने तरिका मानिएको छ।
गामा लिटा (गामा विविधता) विभिन्न पारिवारिक स्थानहरूमा प्रणालीहरूको समग्र वितरणका लागि एक क्षेत्रको विशेष क्षेत्र ।

नेपाल विश्वमा रहेका केही औलामा गन्न सकिने देश मध्येको जैविक विविधता भएको मुलुक हो र विविधतामा रमाउने मानवीय गुण पनि हो भनेर नकार्न पनि सकिँदैन। नेपाल यस्तो मुलुक हो जहाँ छोटो दुरीमा समुन्द्र सतहभन्दा ६० मिटरको उचाइमा पूर्वको झापा जिल्लाको केचना अवस्थित रहेको छ भने त्यसको झन्डै झन्डै मास्तिर उत्तरमा संसारकै सर्वोच्च शिखर ८,८४८.८६ मिटर (२९,०३१.६९ फिट) को सगरमाथा अवस्थित छ। नेपालमा विभिन्न प्रकारका करिब २ सय भन्दा बढी प्रजातिका स्तनधारी जनावर रहेका तथ्याङ्क बाट देखिन्छ। साईबेरिया बाट जाडोको मौसममा नेपाल प्रवेश गर्ने बाहेक देशभरिमा ८ सय भन्दा बढी प्रजातिका चराहरू जुन युरोपको पूर्ण भूभागमा पाइने भन्दा बढी रहेको छ, पुतलीको ’boutमा कुरा गर्दा सबैभन्दा धेरै पुतलीको प्रजाति नेपालमै पाइएको र विभिन्न प्रजातिका ६ सय माथिका पुतलीहरू संसार भरिका वैज्ञानिकहरूका लागि नेपाल पुतली अनुसन्धान गर्ने केन्द्र नै बनेको छ।

जैव विविधता नोक्सानका मुख्य विश्वव्यापी तत्त्वहरू जलवायु परिवर्तन, आक्रामक प्रजातिहरू, प्राकृतिक स्रोतको अत्यधिक दोहन, प्रदूषण र सहरीकरण हुन्। ग्लोबल रिपोर्टले जैविक विविधताको क्षतिमा मानवीय क्रियाकलापहरूको जिम्मेवारी प्रदर्शन गरे अनुसार, स्थलमय इकोसिस्टमका लागि ७५% रहेको थियो। यस मूल्याङ्कनले समाधानहरू विद्यमान छन् तर कार्य गर्न भने ढिलो गर्न नहुने पनि सङ्केत गरेको छ । मानव जीवनको अस्तित्वका लागि जैविक विविधताको उच्च महत्त्व रहेको चर्चा र, सरोकारवाला र आम नागरिकको सहभागितामा त्यसको संरक्षण गर्नुपर्नेमा दुई मत देखिँदैन। जैविक विविधताको संरक्षण सरकार एक्लैले गरेर पनि सम्भव छैन, सरकारले नेतृत्व लिन भने सक्छ, कार्यक्रम तर्जुमा र नीति निर्माणका लागि तथा त्यसका कार्यान्वयनका लागि भने स्थानीय समुदाय र निजी क्षेत्रले सरकारलाई सघाउनु पर्ने देखिन्छ।

हरेक वर्ष जैविक विविधता दिवसको अवसरमा वृक्षारोपण, सरसफाइ, विभिन्न स्थानहरूमा यस दिन सम्बन्धी कार्यक्रमहरू गरी मनाउन त मनाइन्छ तर त्यसको भोलि पल्टै रोपिएका रुख आदि गायब हुने र सामान्य जनसमुदायले समेत पनि ध्यान नदिने जस्ता विषय सर्वविदितै हो। त्यस कारण जबसम्म सरकार तथा अन्य सम्बन्धित निकायहरूले जनचेतनामा विशेष ध्यान दिएर हरेक छेत्रमा बढी भन्दा बढी चेतनाको विकास गर्नु पर्ने आवश्यकता एकदम महत्त्वपूर्ण कदम हुनेछ तब मात्र यस्ता दिवसहरू मनाउनुको सार्थकता र अर्थ हुनेछ।

वैशाख शुक्ल पक्षको तृतीया तिथिलाई धर्मशास्त्रहरूमा अक्षय तृतीया भनिएको छ। अक्षयको अर्थ कहिल्यै क्षय नहुने अर्थात् सदैव स्थायी रहने। यस दिन गरेका प्रत्येक पुण्य कार्यहरू जप, तप, पूजा, पाठ, यज्ञ, अनुष्ठान, होम, गंगादि तीर्थस्नान, पितृतर्पण आदि सबै अक्षय हुन्छन् अर्थात् थोरै गरे पनि नाश नभई धेरै गरेसरह फलप्राप्ति हुन्छ भनी धर्मशास्त्रहरूमा बताइएको छ। यस दिन गरिएको दानको अक्षय फलप्राप्ति हुन्छ।

यत्किञ्चिद्दीयते दानं स्वल्पं वा यदि वा बहु।
तत्सर्वमक्षयं यस्मात्तेनेयमक्षया स्मृता।।

वैशाख शुक्ल पक्षको तृतीया तिथिमा (अक्षयतृतीया) त्रेता युग आरम्भ भएकाले यस तिथिलाई त्रेता युगादि तिथि पनि भन्दछन्। पौराणिक प्रसंगअनुसार आजकै दिनमा भगवान् विष्णुले परशुराम अवतार लिनुभएकाले परशुराम जयन्तीका रूपमा पनि आजको दिनलाई लिइन्छ। यसै दिन कैलाशपति भगवान् शिवजी र हिमालयपुत्री पार्वतीको विवाह भएको शास्त्रवचन पाइन्छ। महर्षि वेदव्यासले आजकै तिथिमा महाभारतको रचना प्रारम्भ गरेको विश्वास गरिन्छ। भारतका प्रसिद्ध चार धाममध्ये बद्रिनाथको ढोका आजकै तिथिमा खोल्ने परम्परा रहेको छ।

अक्षय तृतीयाको दिनलाई एक सिद्ध मुहूर्तका रूपमा लिँदै विभिन्न मांगलिक कार्यहरूको थालनी गर्ने लोकपरम्परा छ। त्यसमा पनि रोहिणी नक्षत्रले युक्त अक्षय तृतीया को विशेष महत्त्व रहन्छ। आजको दिनमा गरिने पुण्यकर्महरू मध्याह्नभन्दा पहिले नै सम्पन्न गर्नुपर्दछ। यस तिथिमा दिइएको दान, परोपकार एवं मंगलमय कार्यको अक्षय फल प्राप्त हुन्छ। त्यसमा पनि देवता एवं पितृका उद्देश्यले जलले भरिएका कलश, खराउ, जुत्ता–चप्पल, गाई, भूमि, सुवर्ण, छाता, सातु, काँक्रा, जौको सातु, सर्बत आदि दान गर्दा विशेष फल प्राप्त हुने फलश्रुति पाइन्छ। यसरी सर्बत आदि दान गर्दा तलको मन्त्रले प्रार्थना गर्नुपर्दछ–

एष धर्मघटो दत्तो ब्रह्मविष्णुशिवात्मकः।
अस्य प्रदानात्तृप्यन्तु पितरोšपि पितामहाः।।
गन्धौदकं तिलैर्मिश्रं सान्नं कुम्भं फलान्वितम्।
पितृभ्यः सम्प्रदास्यामि ह्यक्षयमुपतिष्ठतु।।

अक्षय तृतीयाको दिन अक्षय फलप्राप्तिका लागि पितृहरूलाई तर्पण गर्नुका साथै जौको सातु र स्वादिष्ट सर्बत दान गर्ने चलन छ। विभिन्न वस्तु उपभोग गर्ने व्यक्तिविशेष विचार गरी छाता, जुत्ता, गाई, अन्न, सुन, जमिन आदि वस्तुहरू सत्पात्रलाई दान गर्ने गरिन्छ।

ऋतुहरूको परिवर्तनसँगै शरीरका कोशिकाहरू पनि परिवर्तन भएका हुन्छन् र हाम्रो शरीरको तापक्रम आदिका परिवर्तनले गर्दा खानपानमा पनि परिवर्तन गर्नुपर्ने हुन्छ । यस दिन खाइने सातुले हाम्रो शरीरमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने हुँदा सातु आदि खान शास्त्रले निर्देश गरेको छ। जौको सातु खानाले शरीरमा शीतलता प्राप्त हुनुका साथै, भोक जगाउने, कफ–पित्तबाट हुने रोगहरू हरण गर्ने हुन्छ। यो खानाले बल वृद्धि गर्ने, पेटको वायुदोष हटाउने, पाचन शक्ति तथा भोक–प्यास बढाउने र शरीर स्वस्थ राख्नमा मद्दत पुग्ने हुन्छ।

यवजाः सक्तवः शीता दीपना लघवः सराः।
कफ पित्तहराः रुक्षा लेखनाश्च प्रकीर्तिताः।।