नेपालमा “जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलन दिवस” हरेक वर्ष जेठ २१ गते विभिन्न जनचेतनामूलक कार्यक्रम गरी मनाइन्छ । बि.स २०२० सालमा तत्कालीन राजा महेन्द्रले मुलुकी ऐनमा नै छुवाछुतलाई निषेध गरेको भए पनि त्यो बेलाको कानुन झन् फितलो र पहुँचवाला व्यक्तिको हातमा नै कानुन रहने जस्ता यावत समस्या र त्यस कानुनको कार्यान्वयन हुन नसक्दा छुवाछुत प्रथा वर्षौँ सम्म पनि यथावत् नै रहेको थियो । बि.स २०६३ साल जेठ २१ गते सरकारले नेपाललाई जातीय छुवाछुत मुक्त राष्ट्र घोषणा गरेयता यस दिनको सम्झनामा नेपाल सरकारले हरेक वर्ष जेठ २१ गतेलाई जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलन दिवसका रूपमा मनाउने घोषणा गरेको थियो । त्यस पस्चात नेपालमा हरेक जेठ २१ गतेदेखि जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलन राष्ट्रिय दिवस मनाउँदै आइएको छ ।

नेपाललाई छुवाछुत मुक्त राष्ट्र घोषणा गरेको झन्डै १३ वर्ष बितिसक्दा समेत पनि अझै देशका विभिन्न क्षेत्रहरूमा सामाजिक व्यवहारमा भने छुवाछुत र विभेद हट्न नसकेको थाहा भएकै कुरा हो। जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत विरुद्ध कसुर र सजाएँ ऐन भए पनि त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन नसकेका कारण व्यवहारमा विभेदहरू हट्न नसकेको हो भनेर भन्न सकिने प्रसस्त कारकतत्व हरू रहेका छन्। मुलत् कसुर र सजाएँ ऐनहरूका प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन नसक्नु, तिनका अन्त्यका लागि सामाजिक जागरण सृजना र जनस्तरमा चेतना जगाउने कार्यक्रमहरु प्रशस्त रूपमा जनता र आम नागरिक समक्ष प्रस्तुत गरी जनचेतना अभिवृद्धिका कार्यक्रमहरु लाई सबैका सामु पुर्‍याएर जनचेतना बढाउन नसक्नु नै एउटा विडम्बनाको विषय भएको नकार्न सकिँदैन।

हरेक नेपालीलाई जातीय छुवाछुत तथा भेदभावका विरुद्ध एकताबद्ध भई दृढतापूर्वक उभिन छुवाछुत उन्मुलन राष्ट्रिय दिवसका अवसरमा सरकारद्वारा शुभकामना सन्देश दिने गरेता पनि जबसम्म हरेक नेपाली एक भएर छुवाछुत प्रथा, लाई विगतका दिनहरूमा बिध्यवान् दास प्रथा, सती प्रथा, कमैया प्रथाहरू जस्तै सधैँका लागि समाप्त गर्ने हो भने दलितको हकहित अन्तर्गत दलित समुदायको सशक्तीकरण, प्रतिनिधित्व र सहभागिताका लागि विशेष व्यवस्थाको प्रत्याभूति संविधानले गर्नु पर्दछ र यस परिपेक्षमा अहिलेको नेपालको संविधानले उक्त नीति नियमहरू कार्यान्वयन हुने क्रममा स्थानीय तहको निर्वाचनबाट दलित समुदायको प्रतिनिधित्व २२ प्रतिशत पुगिसकेको छ जुन एउटा महत्त्वपूर्ण खुटकिलो पनि हो ।

नेपालको संविधान २०७२ ले के भन्छ ?

नेपालको संविधान २०७२ को धारा २४ मा छुवाछुत तथा भेदभाव विरुद्धको हकलाई मौलिक हक भित्र राखेको छ । यसमा कुनै पनि व्यक्तिलाई उसको उत्पत्ति, जातजाति, समुदाय , पेसा व्यवसाय वा शारीरिक अवस्थाका आधारमा कुनै पनि निजी वा सार्वजनिक स्थानमा कुनै पनि प्रकारको छुवाछुत वा भेदभाव नगरिने उल्लेख गरिएको छ ।

यदि यस्तो कुनै प्रकारको भेदभावपूर्ण व्यवहार, बहिष्कार वा निषेध गरेमा तीन महिनादेखि तीन वर्षसम्म कैद वा १ हजारदेखि २५ हजारसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुन सक्ने उल्लेख गरिएको छ । राज्यको कानुन, मानवता, सभ्य समाज, र आधुनिक राष्ट्रका लागि जातीय छुवाछुत गम्भीर चुनौती रहेको नेपालको संविधानको प्रस्तावनामै सबै प्रकारका जातीय छुवाछुतको अन्त्य गरेर आर्थिक समानता, समृद्धि र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न समतामूलक समाज निर्माण गर्ने सङ्कल्प गरिएको तथा दलितको हकअन्तर्गत दलित समुदायको सशक्तीकरण, प्रतिनिधित्व र सहभागिताका लागि विशेष व्यवस्थाको प्रत्याभूति पनि संविधानले गरेको छ।

नेपालको केन्द्रसँगै ७५ वटै जिल्ला तथा सातै प्रदेशमा प्रमुख जिल्ला अधिकारीको संयोजकत्वमा यो दिवस मनाउने गरिन्छ। सरकारले जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलन कार्यान्वयन गर्न विभिन्न समिति गठन गर्दै  उन्मुलनका कार्यक्रमका लागी हरेक आर्थिक वर्षको बजेटमा समेत रकम समावेश गरिएको हुन्छ ।

यस  दिवसले जातीय भेदभाव र छुवाछुत जस्ता गम्भीर समस्याको सदाको अन्त्यको लागि सामाजिक जागरण सिर्जना गर्न प्रेरणा प्राप्त हुने र सबै नेपालीमा समता भावनाको प्रेरणा दिने विश्वास गर्न सकिन्छ । जातीय छुवाछुतको अन्त्य गर्न राष्ट्रिय दलित आयोगलाई संवैधानिक अङ्गको को मान्यता पनि दिइएको छ, तथा दलितहरूका अधिकार सम्बन्धी मुद्दालाई संविधानमा मौलिक हकका रूपमा सम्बोधन गरिएको महत्त्वपूर्ण विषयलाई स्मरण गरेर यसबाट दलित समुदाय माथि भएका उत्पीडन क्रमशः अन्त्य हुँदै जाने आधार निर्माण भएको छ ।

सरकारले जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलन कार्यान्वयन गर्न समिति गठन गर्नु, जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलनका कार्यक्रमका लागी हरेक आर्थिक वर्षको बजेटमा रकम समावेश गर्दैमा, सरकारद्वारा शुभकामना सन्देश दिने, जातीय भेदभाव तथा छुवाछुत उन्मुलनका कार्यक्रमहरु मात्र मनाउने आदि कार्यहरुले मात्र उन्मुलन नहुने र यसका लागि त देशका हरेक क्षेत्रमा सबै प्रकारका जातीय छुवाछुतको अन्त्य गरेर आर्थिक समानता, समृद्धि र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न समतामूलक समाज निर्माण गर्ने सङ्कल्प गर्नु पर्ने, दलितको हकअन्तर्गत दलित समुदायको सशक्तीकरण, प्रतिनिधित्व र सहभागिताका लागि विशेष व्यवस्थाको प्रत्याभूति गर्नु , तथा सम्पूर्ण नेपाली जनतामाझ यस कुरा को सम्बोधन गरी अत्यधिक जन चेतनाको अभिवृद्धि गरे मात्र यस दिवस मनाउनुको उपलब्धि छिट्टै देखिन सकिने छ ।

विश्व रेबिज विरुद्धको दिवस । आज, सेप्टेम्बर २८ अर्थात् “विश्व रेबिज विरुद्धको दिवस” फ्रान्सका लुइस पास्चर नामक सूक्ष्म जीव वैज्ञानिक (माइक्रो बायोलोजिस्ट) ले मृत्युवरण गरेको दिनको सम्झनामा मनाउने गरिन्छ। उनैको योगदान हो रेबिज भाइरस विरुद्धको खोप। रेबिजको नामले पनि चिनिने लाइसा भाइरसको विरुद्ध अध्ययन र उक्त भाइरस विरुद्धको खोप पत्ता लगाउने कार्य समेत गरेका थिए लुइस पास्चरले सन १८८५ मा। धेरै मान्छेको ज्यान जोगाउने काम गरेकोमा लुइस पास्चरको योगदान लाई सम्झना गर्दै यो दिवस मनाउने गरिन्छ। 

रेबिज भाइरस वा रोग पशुबाट मानिसमा सर्ने रोग हो। यो रोग विशेष गरी बहुला कुकुर लगायत अन्य शङ्कास्पद जनावरको टोकाई बाट सर्ने रोग हो। रेबिज लागेको कुनै पनि जङ्गली जनावरहरूको सम्पर्कमा आउँदा यो भाइरस सर्वप्रथम कुकुरलाई सर्छ अनि कुकुर बाट टोकाई मार्फत मान्छे मा। पशुबाट मानिसमा सर्ने रोग रेबिज लागेपछि मान्छे बाँच्नलाई गाहृो हुन्छ।

ल्याटिन शब्द ‘र्याबिर” जसको अर्थ हुन्छ “क्रोध”, त्यस बाट रेबिज भन्ने अंग्रेजी शब्द बनेको छ। रेबिज रोग बाट पुरातन समय देखि नै मानव जाति भयभीत रहेको पाइन्छ। मेसोपोटामियाली एशनुन्ना कानुन मा पनि लगभग २२०० इ.पूर्व रेबिजको उल्लेख भएको देखिन्छ। त्यसै गरी, ग्रीक दार्शनिक अरस्तु (३८४ ई. पूर्व – ३२२ ई.पूर्व), ले पनि रेबिजलाई “कुकुरको पागलपन” को रूपमा “जनावरहरूको इतिहास” नामक आफ्नो किताबमा उल्लेख गरेका छन्। 

लुइस पास्चर अगाडी एक इटालियन चिकित्सक गिरोलामो फ्रेकास्टोरोले १६ औँ शताब्दीमा रेबिज एक घातक रोग भएको पत्ता लागे पश्चात् यसलाई “निको नहुने घाउ” भनी भनेका थिए। एशियाली उप महाद्वीप मा पनि रेबीज को घटना वैदिक काल (१५००-५०० ईसा पूर्व) तिर देखिएको मानिन्छ। संस्कृतमा, रेबीज एक प्राचीन शब्द “रभास” बाट आएको हो जसको अर्थ ‘हिंसा पैदा गर्न’ हुन्छ।

रेबीज लाइसा भाइरस, विश्वभरि वार्षिक ५५,००० मानिसहरूको मृत्यु को कारण बन्ने गरेको छ। कुकुरको टोकाई मार्फत र्‍यालको माध्यम बाट रेबिज सर्ने गर्छ। त्यसै गरी छालामा घाउ भएको र त्यस स्थानमा रेबिज लागेको जनावरले चाट्दा पनि यो रोग सर्ने गर्छ। आँखा, मिर्गौला जस्ता अङ्ग प्रत्यारोपण गर्दा पनि यस भाइरस प्रसारण हुने हुँदा रेबिज वाट मृत्यु भएको मान्छेको अङ्ग प्रत्यारोपण गर्न नहुने पनि खोजमा पत्ता लागेको छ। 

रेबिज लागेको मान्छे तथा कुकुर बौलाउने गर्छन्। रेबिज लागेको मान्छेमा हाइड्रो फोबिया (पानी देखि डराउने), चिच्याउने, चिथोर्ने, र्‍याल चुहाउने, हात गोडा नचल्ने, जस्ता लक्षणहरू देखिन्छन्। रेबिज लागेको कुकुरले भने आफ्नो पुच्छर टाँग मुनी लुकाएर हिँड्नुका साथै त्यसलाई अन्य कुकुरहरूले समेत भुक्छन्। रेबिज लागेको कुकुर मुखबाट र्‍याल निकाल्दै हिँडेको देख्न सकिन्छ। त्यस्ता कुकुरबाट त झन् जोगिनु पर्छ। 

रेबिज भाइरस भएको सम्भावित जनावरले टोकेको खण्डमा तत्काल साबुन पानीले घाउ सफा गर्ने र चाँडो भन्दा चाँडो बिरामीलाई अस्पताल पुर्‍याई रेबिज विरुद्धको खोप लगाउनु पर्छ। साबुन उपलब्ध नभएको खण्डमा पनि घाउलाई कम्तीमा पनि १५ मिनेट धाराको सफा पानी मा सफा गर्नु आवश्यक हुन्छ। घरपालुवा कुकुरलाई नियमित खोप लगाउने र आवारा कुकुरको टोकाई बाट बच्दा रेबिज बाट पनि बचिन्छ। त्यसै गरी जगली जनावरहरू जस्तै स्याल, चमेरो, बिरालो आदि जनावरले टोकेको खण्डमा पनि तुरुन्तै रेबिज विरुद्धको खोप लगाउनु पर्छ।

रेबीज एक विश्वव्यापी समस्या हो, तर यसको बोझ कम विकसित वा एसिया र अफ्रिका जस्ता देशहरूमा अधिक रहेको छ। नेपालमा रेबिजले हालका वर्षहरूमा करिब ५०० जनावर लगायत ३२ मानिसहरू मारेको तथ्याङ्क छ। नेपालमा रेबिज। नेपालमा रेबिज रोकथाम उपाय स्वरूप, हरेक वर्ष लगभग ३०,००० पशुलाई खोप लगाइने गरिन्छ। विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन (डब्ल्यु.एच.ओ) ले विश्व रणनीतिक योजना अनुसार स.न २०३० सम्म कुकुरबाट सर्ने रेबिजबाट हुने मानव मृत्युलाई शून्य पुर्‍याउने लक्ष्य राखेको छ। 

रेबिजबाट जोगिने भनेकै पशु त्यसमा पनि खास गरी कुकुरको टोकाइबाट सुरक्षित रहनु हो। विशेष गरी सडक कुकुर अथवा आवारा कुकुर बाट जोगिनुपर्छ रेबिज बाट जोगिन। चिकित्सकहरूका अनुसार कुकुरबाट सतर्क रहनु र कुकुरले टोक्नसाथ रेबिज विरुद्धको खोप लगाउनु पर्ने हुन्छ। सानो कुकुरले टोकेको हो वा घाउ सानो छ भनेर खोप लगाउनु नपर्ने भन्ठान्नु गलत हो। सानो घाउ होस् वा ठुलो, ठुलो वा सानो जुनसुकै कुकुरले टोके पनि अनिवार्य रेबिज विरुद्ध खोप लगाउनै पर्छ । विश्व रेबिज विरुद्धको दिवस

दूध र पकाएको मासु को उपभोग बाट रेबिज प्रसारण भएको अहिले सम्म थाहा नभएता पनि रेबिज बाट बच्न पागल जनावरहरू बाट आएको दूध वा मासु को खपतलाई भने हतोत्साहित गरिएको पाइन्छ। 

नेपालमा १९९८ मा कुकुरको जनगणना लगभग २० लाख भएको अनुमान गरिएको थियो।  उक्त गणना नेशनल जुनोज एन्ड फुड हाइजीन रिसर्च सेन्टर ले गरेको थियो। सन १९९९ मा काठमाडौँ उपत्यकामा १,७०,००० आवारा कुकुर रहेको एक अध्ययन ले देखाएको थियो।  

रेबीज लागेको खण्डमा मृत्यु दर अत्यधिक रहने हुँदा रोग लाग्नु पूर्व नै यस रोगको विरुद्ध खोप अर्थात् भ्याक्सिन लगाएको खण्डमा यो रोग पूर्णतया रोक्न सकिन्छ। नेपालमा रेबिज भ्याक्सिनको उत्पादन प्रयोगशाला (आर.भी.पी.एल) १९७० मा सुरु भएको थियो। उसले नेपालमा पहिलो एन्टी-रेबिज भ्याक्सिन (ए.आर.भी) को उत्पादन गरेको हो। राष्ट्रिय खोप उत्पादन प्रयोगशाला (एन.भी.पी.एल), पहिले आर.भी.पी.एल को नामले चिनिन्थ्यो, जसले सन् २०१९ मा नेपाल भित्रै रेबिज भ्याक्सिनको १२०,००० डोज उत्पादन गरेको तथ्याङ्क पाइन्छ। 

भाइरस विरुद्धको खोप नै जनावर र मानवमा रेबिज को संख्या घटाउने मुख्य कडी हो। जुन सुकै भाइरस चाहे त्यो रेबिज होस वा होस कोरोना भाइरस जुनै भाइरस मा पनि यही नियम लागु हुने हो। देशमा रहेका सडक र घरपालुवा कुकुरहरूको सङ्ख्यालाई ध्यानमा राखी घरेलु खोप उत्पादन को मात्रा बढाउनु पर्ने देखिन्छ। नेपाल सन २०१५ मा डब्लू.एच.ओ, एफ.ए.ओ, ओ.आई.ई र जी.ए.आर.सी जस्ता संस्थाहरू द्वारा गठित “रेबिज विरुद्धको संयुक्त प्रयास”को  सदस्य पनि रहेको छ। जसको लक्ष्य सन २०३० सम्म विश्वव्यापी रूपमा कुकुरबाट सर्ने रेबीज को अन्त्य गर्ने रहेको छ। त्यस अनुरूप नेपालले रेबिज रोग हटाउने नारा ‘२०३० सम्म शून्य रेबिज” नारा को साथ रेबिज हटाउने कार्य गरिरहेको छ। 

पशु लगायत मानव स्वास्थ्यमा समेत खतरा को रूपमा रहेको रेबिजको नियन्त्रण अनि उन्मुलनको लागी सबैको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ भन्नु पर्दा अनुपयुक्त नहोला। देश भित्रका सबै सरोकारवालाहरू को संयुक्त प्रयास बाट नै “२०३० सम्म शून्य रेबिज” नारा वास्तविकतामा परिणत गर्ने लक्ष्य सम्भव हुनेछ। देशले आफ्नो सम्पूर्ण नागरिकलाई ज्यान जोखिम पार्ने भाइरसका विरुद्ध सुरक्षित गराउन खोप दिने काम लगातार गरिरहन पर्‍यो भने नागरिकले पनि दिएको खोपलाई नियम पालना गर्दै लगाउँदै जानाले नै रेबिज लगायत अन्य भाइरस लाई पनि हराउन सकिनेछ। विश्व रेबिज विरुद्धको दिवस।

श्रोत: इन्टरनेट मा रहेका रेबिज सम्बन्धी विभिन्न लेख तथा लिङ्क गरिएको लेख बाट साभार गर्दै नेपाली पात्रो ले तयार गरेको। विश्व रेबिज विरुद्धको दिवस।