यमपञ्चक वा दीपावली जसलाई सामान्य जनबोलीमा तिहार पनि भनिन्छ यो पर्व ५ दिन सम्म मनाइने बहुतै महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक तथा धार्मिक चाडहरू मध्ये को एक हो। नेपालमा त्यसमा पनि विशेष गरी हिन्दु सनातन धर्मावलम्बी हरू ले मनाउने चाडपर्वहरू मध्ये तिहार / यमपञ्चक लाई त बडा दसैँ  पछि कै दोस्रो ठुलो अनि महत्त्वपूर्ण चाडको रूपमा समेत लिने गरिन्छ। कार्तिक महिनाको कृष्णपक्षको त्रयोदशीदेखि लगातार पाँच दिनसम्म यो पर्व मनाइन्छ, त्यसै भएर पनि यी पाँच दिनको अवधिलाई यमपञ्चक समेत भन्ने गरिन्छ।  तिहार अर्थात यमपन्चकको ’boutमा  जानकारी

तिहार विशेष गरी मृत्युराज यमराज र यमुनाको कथामा आधारित भएता पनि दसैँ को नवमी  को दिन दुर्गा माताले महिषासुर नामक दैत्यको वध गर्नु भएको मानिन्छ।  त्यसै गरी मर्यादा पुरुष श्री रामचन्द्र बाट पनि त्यही दिन लंकाधीपती रावण को संहार गरेको प्रसङ्ग रामायण लगायत अन्य महत्त्वपूर्ण धार्मिक तथा पौराणिक इतिहास हरूमा वर्णित गरिएको पाइन्छ। यिनै युगौँ पुराना विश्वासहरूको आधारमा नै तिहार वा यमपन्चक को ठुलो महत्त्व रहेको छ।  अहिलेको समयमा नयाँ पुस्ताले भने यी विश्वास एवम् सबै घटनाक्रमहरू आफू भन्दा ठुला बडाहरू बाट सुन्न पाउनु ठुलो भाग्यको पनि कुरा हो।  त्यसै गरी अहिलेको समयमा यी चाडपर्व हरूको उपलक्षमा पूजा आजा गर्न तथा यिनको ’boutमा जान्न र अध्ययन गर्न इच्छुक व्यक्तिले तिहारको ’boutमा विभिन्न धार्मिक लगायतका अन्य पुस्तक हरूमा पढ्न समेत पनि पाउँछन्।   

सामान्य बोलीचालीको भाषा वा सम्बोधनको क्रममा तिहार शब्दावली प्रयोग गरे पनि यस पर्वको नाम भने यमपन्चक रहेको छ। तिहारले हरेक नेपाली चाहे बाल-बालिका हुन् वा प्रौढ अनि वृद्ध-बृध्दा सबैको मन मस्तिष्कमा अपार उत्साह अनि ऊर्जाको तरङ्ग पैदा गर्ने गर्छ।

कार्तिक महिनाको कृष्णपक्षको त्रयोदशी (काग तिहार) को दिन सुरु भइ कुकुर तिहार, लक्ष्मी पूजा (गाई पूजा), गोबर्धन पूजा, म्ह: पूजा / न्हुँः दँयाः भिन्तुना हुदै भाई टिका/किजा पूजा गरेर तिहार कार्तिक कृष्णपक्षको द्वितीया को दिन समापन हुन्छ। 

लंकापति रावणले सीता को सौन्दर्यले मोहित भई राम र लक्ष्मण कुटीमा नभएको अवसर पारेर आफ्नो शक्तिको उन्मादमा छल-कपट गरी पुष्पक विमानमा सीता हरण (अपहरण) गरी आफ्नो देश लङ्का पुर्‍याएको थियो। तत्पस्च्यात, राम र लक्ष्मण ले हनुमान, जाम्बंत, सुग्रीव लगायत वानर सेना तयार गरी सीता हरण पछि उनीलाई खोज्ने, लङ्का पुग्न समुन्द्रमा पुल बनाउने कार्यको साथ माता सिता  छुटाउनको लागि लङ्कामा ठुलो युद्ध भयो।  र, उक्त युद्धमा रामले रावणको वध गरे पछि रावणको भाइ बिभिसण लाई राजपाट सुम्पेका थिए। त्यसपछि राम र लक्ष्मण सीता सहित आफ्नो राज्य अयोध्या फर्केका थिए। 

यसरी रावण वध गरी सिता सहित राम र लक्ष्मण अयोध्या पुगेका थिए भनिन्छ।  यसरी राजा, रानी सहित राजकुमार र उनका सहयोगी हरू लाई स्वागत गर्न र युद्ध जितेको खुसीयालीमा अयोध्याका जनताले  दीपावली गरेका थिए। यसै कारण पनि तिहार वा दीपावली त्यसै समय देखि असत्य माथि सत्य को विजयको रूपमा। अँध्यारो औँसीको रातलाई उज्यालो बनाउँदै आफू भित्र रहेका नराम्रा आचरण हरूलाई परास्त गर्ने अवसरको रूपमा यो पर्व मनाउन सुरु गरिएको/ भएको भन्ने पौराणिक प्रसङ्गहरू पनि पाइन्छ। तिहार अर्थात् यमपन्चकको ’boutमा  जानकारी

यी उल्लेखित ५ दिन सम्म देश लगायत देश बाहिर पनि सदियौँ देखि बडो धूम धाम का साथ तिहार मनाउने गरिन्छ। नेपालमा मात्र नभई उता मित्र राष्ट्र भारत मा समेत पनि “दिवाली” को नाम बाट यो चाड मनाउने चलन रहेको देखिन्छ।  यो पर्वको मर्म र उद्देश्य एकै भए पनि मनाइने तरिका भने नेपाल तथा भारतमा भने फरक तरिका अनि नामले मनाउने गरेको अवश्य देख्न र अनुभव गर्न सकिन्छ।

पौराणिक ग्रन्थ तथा रामायण जस्ता इतिहास अनुसार श्री राम चन्द्रले रावणको वध गरी माता सीता लाई पुष्प बाटिका बाट उद्धार गरेको दिन नै बडा दसैँ को महत्त्वपूर्ण दिन अर्थात् बिजय दशमी हो।

यसरी युद्ध पश्चात् रावणका भाइ बिभिसण लाई लंकाको राजपाट सुम्पिएर राम, लक्षमण तथा सीता १४ वर्षीय वनवास समाप्त गरी अयोद्धया फर्किएका थिए।  यसरी आफ्नो राज्य फर्किने क्रममा रामायण तथा कुनै कुनै ग्रन्थ अनुसार उनीहरु रावणको पुष्पक विमान प्रयोग गरी अयोध्या फर्किएको वर्णन गरिएको छ। तर अन्य स्रोत अनुसार भने राम, लक्ष्मण लगायत सीता युद्ध पश्चात् बानर सेना बाट लङ्का पुग्नका निम्ति बनाइएको पुल प्रयोग गर्दै भारतका विभिन्न ठाउँ हरू पार गर्दै अयोध्या पुगेको र यो कठिन यात्रा २० दिन मा पुरा भएको भन्ने गरिन्छ। हुन् पनि बिजया दसमिको दिन रावणको बध गरे पछि त्यस दिन देखि दीपावली को दिन सम्म हिसाब गर्दा अयोध्या पुगेको दिन विजय दशमी देखि गन्ने हो भनी पनि ठ्याक्कै २० दिन हुन्छ।   तिहार अर्थात् यमपन्चकको ’boutमा  जानकारी

यसरी लङ्का देखिको कठिन यात्रा लगभग १९-२० दिन चलेको र कार्तिक शुक्ल पक्ष को तृतीया अर्थात् लक्ष्मी पूजा को दिन उनीहरु आफ्नो राज्य पुगेका थिए।  र उनीहरूको स्वागतार्थ पुरा अयोध्या बासीहरूले खुसीका साथ औँसीको दिनलाई उज्यालो बनाउन दियो पाला आदि सफा सुग्घर गरी त्यसमा कपास कातेर तयार गरिएको बत्ती शुद्ध तेलमा भिजाई यस्तो दियो बत्ती घरको मूल ढोका, झ्याल लगायत सम्पूर्ण घर नै उज्यालो र  झिली मिली बनाएका थिए।

आफ्ना राजा श्री राम, सीता लगायत लक्ष्मण लाई चौध वर्षको कठोर वनवास तथा रावण विरुद्ध युद्ध जितेको खुसीयालीमा अयोध्याका प्रजा गण ले आफ्ना  प्रिय राजा, रानी तथा राजकुमार लक्ष्मण हरुको स्वागत गर्नुको साथै भव्य उत्सव मनाएको जानकारी रामायण तथा अन्य धार्मिक ग्रन्थ हरुमा पाइन्छ। त्यही दिनको सम्झनामा अहिले सम्म पनि यस लक्ष्मी पुजा वा गाई तिहार को दिन दीपावली गर्दै लक्ष्मी पूजा गर्ने चलन रहेको छ। तिहार अर्थात यमपन्चकको जानकारी

विभिन्न पौराणिक ग्रन्थ अनि इतिहासहरूमा पाइने दृष्टान्त हरू अनुसार त्यसै समय देखि नै तिहार मनाउने चलन सुरु भएको हुन् सक्ने अनुमान इतिहासकारहरूले पनि गर्ने गरेका छन्।  यी सबै घटना हरू करिब इ. पु ७००० वर्ष अगाडी भएको मानिन्छ जब लङ्का ० डिग्री मा पर्थ्यो जुन अहिले ५ डिग्रीमा मा रहेको छ।  यसरी धरती एक ठाउँ बाट सरेर अर्को ठाउँ पुग्नु को कारण पृथ्वीको भूगोल भूकम्प लगायत अन्य कम्पन तथा पृथ्वी मा भई रहने परिवर्तन नै हो।

आशा गरौ छिट्टै धेरै अनुसन्धान हुने छन् अनि हाम्रा  इतिहासका गर्भ मा रहेका अनैको सत्य र तथ्य हरू उजागर हुने छन्।  रामले रावण को लङ्का प्रवेश गर्न भनी बनाएको राम सेतु जुन रामायणमा उल्लेख गरिएको छ अहिले विज्ञानको विकास र भू उपग्रहको माध्यम बाट समुन्द्र मुनि रहेको स्थान अर्थात् भारत र लङ्का जोड्ने सब भन्दा नजिक को ठाउँ मा समुन्द्र मुनि नै त्यसको भग्नावसेश अझै  रहेको टड्कारै देखिई सकेको छ। तिहार अर्थात यमपन्चकको जानकारी

उक्त पुलको अध्ययन ले त्यस बेलाको ’boutमा महत्वपुर्ण जानकारी प्राप्त अवस्य हुने छ।  तर उचित अध्ययनको अभावमा त्यस काल खण्डमा घटेका घटना र के भएको थियो भन्ने सत्य तथ्य थाहा पाउन अझै पनि केहि कठिन नै छ तर असम्भव भने अवस्य पनि छैन भन्ने कुरा त सबैलाई थाहा भई सकेको नै छ।  हाम्रा हरेक चाड पर्व चाहे दसैँ होस् वा तिहार, होस् होली वा थारु जातीको विशेष पर्व माघी (माघे संक्रान्ति) सबैको वैज्ञानिक महत्त्व थाहा हुन र तिनका महत्त्व थाहा हुन नया आविष्कार हरुले अवस्य पनि मद्दत गर्ने छ भन्ने मा कुनै दुई मत, शङ्का पक्कै छैन।