कार्तिक कृष्णपक्षको त्रयोदशीदेखि शुक्लपक्षको द्वितीयासम्मका पाँच दिनलाई यमपञ्चक भनिन्छ। यस बीचका देवता यमराज भएकाले यी पाँचै दिनमा यमराजलाई घरको ढोकाबाहिर तुलसाको मोठ छेउमा सन्ध्याकालमा दीपदान गरिन्छ। यमपञ्चकको पहिलो दिन काग र दोस्रो दिन कुकुरलाई पूजा गरेर भोजन गराइन्छ। तृतीय दिनमा धनधान्यकी देवी लक्ष्मीको पूजा (लक्ष्मी पूजा) गरिन्छ भने चौथो दिन गाई–गोरुको पूजा, गोवर्धन पर्वतको पूजा र पाँचौं दिन दिदीभाइको आपसमा पूजा गरी सप्तरंगी टीका लगाएर खुसियाली मनाइन्छ। यस दिन पनि साँझमा यमदीपदान गरेर यमपञ्चक अर्थात् तिहार सिद्धिएको मानिन्छ। यी पाँच दिनमध्ये लक्ष्मीपूजा र भाइटीकाको दिनलाई विशेष महत्त्वका साथ लिने गरिन्छ।

धनधान्य, सौभाग्य आदि प्राप्तिका लागि कार्तिक कृष्णपक्ष औंसीको दिन लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ। परा, अपरा गरी दुई प्रकारका विद्या प्राप्ति गर्नु पनि लक्ष्मीपूजा नै हो। यस दिन प्रातः उठेर नित्यकर्म गरी दिनभर लक्ष्मीको उपवास बसेर सन्ध्याकालमा स्नान गरी लक्ष्मीको पूजा गर्नुपर्दछ। सुसज्जित मण्डपमा सुरुमा दीप–कलश–गणेश पूजा गरिन्छ। यस दिन विशेष रूपले गणेश, इन्द्र, कुबेर र लक्ष्मीको स्थापना गरी प्राणप्रतिष्ठापूर्वक पूजन गर्नुपर्दछ। मण्डप निर्माण गर्न नसके पनि पूजास्थानमा तामा वा काँसको थालीमा अष्टदल लेखी अष्टदलको बीचमा लक्ष्मीको सुवर्णप्रतिमा स्थापना गर्नुपर्दछ।

लक्ष्मी पूजा संकल्प

पूर्णसंकल्पसिद्धिरस्तु, ……..गोत्रोत्पन्न सपरिवारोSहं मम श्रुतिस्मृतिपुराणोक्तफलप्राप्तिद्वारा महालक्ष्मीप्रसन्नद्वारा अप्राप्तलक्ष्मीप्राप्त्यर्थं प्राप्तलक्ष्मीचिरकालपर्यन्तं स्थातुम् अस्यां सुखरात्र्यां महालक्ष्म्या इन्द्रकुबेरयोश्च पूजनमहं करिष्ये। (अर्थात् मेरो घरमा मलाई वेद, पुराण, धर्मशास्त्रहरूले बताए अनुसार अहिलेसम्म प्राप्त गर्न नसकेकी लक्ष्मी प्राप्त हऊन् र आर्जित लक्ष्मी दीर्घकालसम्म रहिरहून्, यसका लागि महालक्ष्मी, इन्द्र र कुबेर आदिको पूजा गर्दछु।) यसपछि ॐ मनोजूति… इत्यादि मन्त्रले इन्द्र, कुबेर र लक्ष्मीको प्राणप्रतिष्ठा गरेपछि निम्नअनुसार षेडशोपचार पूजा गर्नुपर्दछ।

ॐ अमलकमलसंस्था–तद्रजः पुञ्जवर्णा ।
करकमलधृतेष्टा भीतियुग्माम्बुजा च ।
मणिमुकुटवित्रतालङ्कृता कल्पजालै–
र्भवतु भुवनमाता सन्ततं श्रीः श्रियै नः ।।

१. ध्यानं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
२. आसनं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः। (आसनका लागि लक्ष्मीलाई कुश तथा फूल चढाउने)
३. पाद्यं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
४. अघ्र्यं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
५. आचमनीयं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
६. स्नानीयं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
७. पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
८. शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
९. वस्त्रं, यज्ञोपवीतं उपवस्त्रं च समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
१०. श्रीखण्डादि चन्दनं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
११. अक्षतान् समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
१२. पुष्पं, पुष्पमालां, दूर्वाङ्कुरान्, समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
१३. नानाविधानि नैवेद्यानि, फलानि च समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः। आचमनीयं च समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
१४. ऋतुफलं, ताम्बूलं च समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः। सुगन्धिद्रव्यं समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।
१५. न्यूनतातिरिक्तये द्रव्यदक्षिणां समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।

नामपूजा

(फूल, चन्दन र सेता अक्षताले अङ्गपूजा गर्ने)
ॐ श्रियै नमः। ॐ लक्ष्म्यै नमः। ॐ वरदायै नमः। ॐ विष्णुपत्न्यै नमः। ॐ क्षीरसागरवासिन्यै नमः। ॐ हिरण्यरूपायै नमः। ॐ सुवर्णमालिन्यै नमः। ॐ पद्मवासिन्यै नमः। ॐ मुक्तालङ्कारिण्यै नमः। ॐ तुर्यायै नमः। ॐ चन्द्राननायै नमः। ॐ विश्वमूर्त्यै नमः। ॐ वरदायै नमः। ॐ मुक्त्यै नमः। ॐ मुक्तिदात्र्यै नमः। ॐ ऋद्ध्यै नमः। ॐ समृद्ध्यै नमः। ॐ तुष्ट्यै नमः। ॐ धनेश्वर्यै नमः। ॐ ऋद्धायै नमः। ॐ भोगिन्यै नमः। ॐ भोगदायै नमः। ॐ धान्यै नमः।

अङ्गपूजा

(फूल, चन्दन र सेता अक्षताले अङ्गपूजा गर्ने)
ॐ चपलायै नमः, पादौ पूजयामि।
ॐ चञ्चलायै नमः, जानुनी पूजयामि।
ॐ कमलवासिन्यै नमः, कटिं पूजयामि।
ॐ क्षान्त्यै नमः, नाभिं पूजयामि।
ॐ मन्मथवासिन्यै नमः, स्तनौ पूजयामि।
ॐ ललितायै नमः, भुजद्वयं पूजयामि।
ॐ मायायै नमः, मुखमण्डलं पूजयामि।
ॐ श्रियै नमः, शिरः पूजयामि।
ॐ पद्मकुसुमयुतायै नमः, सर्वाङ्गं पूजयामि।

१६. (यसपछि धूप, दीप गरेर)
धूपं आघ्रापयामि, दीपं च दर्शयामि, लक्ष्म्यै नमः।

१७. (लक्ष्मीका विशेष अलंकार, सौभाग्य– सिन्दुर, गाजल, टीका, मंगलसूत्र, छाता, चामर, चरणपादुका, पंखा, ऐना आदि चढाउने।)
सौभाग्द्रव्याणि समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।

१८. (आरती, पुष्पाञ्जली, नमस्कार, क्षमापन आदि गर्ने।)
आरार्तिक्यं, पुष्पाञ्जलीं, प्रदक्षिणां, क्षमापनं च समर्पयामि, लक्ष्म्यै नमः।

लक्ष्मी पूजा प्रार्थना

ॐ कमला चपला लक्ष्मीश्चलमूर्तिर्हरिप्रिया।
पद्मा पद्मालया सम्पदुच्चैः श्रीः पद्मधारिणी।।
नमस्ते सर्वदेवानां वरदासि हरिप्रिये।
या गतिस्त्वत्प्रपन्नानां सा मे भूयात्वदर्चनात्।।
या देवि सर्वभूतेषु लक्ष्मीरूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः।।
शारदेन्दुकलाकान्तिः स्निग्धनेत्रा चतुर्भुजा।
पद्मयुग्मा चाभयदा करव्यग्रकराम्बुजा।।
विष्णोर्वक्षसि पद्मे च शङ्खे चक्रे गदाधरे।
लक्ष्मिदेवि यथाSसि त्वं मयि नित्यं तथा भव।।

यसपछि इन्द्रलाई इन्द्राय नमः र कुबेरलाई कुबेराय नमः भनी नाममन्त्रले पूजा गरेर प्रार्थना गर्नुपर्दछ। कुबेरको प्रार्थना–

ॐ धनदाय नमस्तुभ्यं निधिपद्माधिपाय च।
भवन्तु त्वत्प्रसादान्मे धनधान्यादिसम्पदः।।

यसपछि पूर्णपात्रो, दक्षिणासंकल्प गरेर कर्मसम्पादन गर्ने र राति चण्डीपाठ, श्रीसूक्त, लक्ष्मीसूक्त, स्तोत्र, मन्त्र आदि पाठ तथा जप गरी रात बिताउनुपर्छ।
सन्ध्याकालमा लक्ष्मीपूजा सकेर दीपावली गर्नुपर्छ। वर्षाकालमा अनेक प्रकारका किराहरूको उत्पत्ति हुन्छ। ती किराहरूको निवारण गाईको शुद्ध घिउ वा तेलले मात्र गर्न सक्दछ। त्यसैले दीपावलीका दीपहरू घर, गोठ र देवालयहरूमा बाल्नुपर्छ।

ततः प्रदोषसमये दीपान् दद्यान्मनोहरात्।
देवालये मठे वाSपि प्राकारोद्यानवीथिषु।।

बिजुली आदिको बत्तीले उज्यालो त पार्छ तर कीटाणुनाशक बन्न सक्दैन। अतः दीपावली र अन्य शुभकार्यमा पनि घिउ वा तेलको दीप नै उत्तम मानिएको छ। दीपावलीमा लक्ष्मीलाई जति दीप अर्पण गरिन्छ, त्यति हजार युगसम्म स्वर्गमा वास हुन्छ भनिएको छ।

यावन्दीपप्रसंख्या तु घृतेनापूर्य बोधिता।
तावद्युगसहस्राणि स्वर्गे लोके महीयते।।

यसैगरी मध्यरातमा अलक्ष्मीलाई घरबाट बाहिर निकाल्नुपर्छ भनिएकाले गाउँ तथा नगरवासी नारीहरूले नाङ्लो ठटाएर अलक्ष्मी अर्थात् दरिद्रता, अपमृत्यु, रोग, व्याध, नकारात्मक सोचहरूलाई घरको आँगनबाट निकाल्नुपर्छ भनिएको छ।

एवं गते निशीथे तु जने निद्रार्धलोचने।
तावन्नगरनारीभिः शूर्पडिम्डिमवादनैः।
निष्कास्यते प्रहृष्टाभिरलक्ष्मीः स्वगृहाङ्गणात्।। 

कार्तिक कृष्णपक्षको त्रयोदशीदेखि शुक्लपक्षको द्वितीयासम्मका पाँच दिनलाई यमपञ्चक भनिन्छ। यस बीचका देवता यमराज भएकाले यी पाँचै दिनमा यमराजलाई घरको ढोकाबाहिर तुलसाको मोठ छेउमा सन्ध्याकालमा दीपदान गरिन्छ। यमपञ्चकको पहिलो दिन काग र दोस्रो दिन कुकुरलाई पूजा गरेर भोजन गराइन्छ। तृतीय दिनमा धनधान्यकी देवी लक्ष्मीको पूजा (लक्ष्मी पूजा) गरिन्छ भने चौथो दिन गाई–गोरुको पूजा, गोवर्धन पर्वतको पूजा […]

नेपालमा मनाइने दोस्रो ठूलो चाड तिहार हो। कार्तिक महिनाको कृष्णपक्षको त्रयोदशीदेखि लगातार पाँच दिनसम्म यो पर्व मनाइन्छ। यो पाँच दिनको अवधिलाई यमपञ्चक पनि भन्दछन्। यमपञ्चक लागेपछि भगवान् सूर्यका पुत्र एवं मृत्युका देवता यमराज यमलोकबाट बहिनी यमुनाको घर मर्त्यलोकमा आएर यमपञ्चकभरि विराजमान भई भाइटीका लगाएपछि यमलोक फर्कने पौराणिक आख्यान रहेको छ। यमपञ्चकको प्रारम्भमा आफू पृथ्वीलोकमा आउन लागेको संकेत दिन यमराजले आफ्ना दूत कागलाई पठाउने गर्दछन्। यमराजका दाजु शनिदेवको वाहन समेत रहेका कागलाई यमराजको विशेष दूत मानिन्छ। यसर्थ यमदूतका रूपमा बिहानै कागको पूजा गर्ने गरिन्छ, काग तिहार। वर्षभरि मानिसको वरिपरि घुमिरहने कागलाई काग तिहार का दिन टाढैबाट वा प्रतीकात्मक पूजा गरी कागलाई मन पर्ने माछा, मासुसँग भात वा अन्य मीठा खानेकुरा (काकबलि) दिएर हे महामति यमदूत काग, हामीले दिएको खानेकुरा ग्रहण गरी प्रसन्न होऊ र यमदण्डरूपी संकटबाट मुक्ति दिलाऊ भनी प्रार्थना गर्नुपर्दछ।

काकोSसि यमदूतोSसि वायसोSसि महामते ।
इमं बलिं गृहाण त्वं त्रायस्व यमसङ्कटात् ।।

यसरी विशेष पूजा तथा काकबलिद्वारा कागलाई प्रसन्न पारिने दिन भएकाले तिहारको प्रारम्भिक दिनलाई काग तिहार भन्ने गरिन्छ। कागतिहारमा कागको पूजा गरी खानेकुरा दिनाले मृत्युपछि यमलोक जानुपर्दैन भन्ने धार्मिक विश्वास रहेको छ।

यमदीपदान

कागतिहार अर्थात् कार्तिक कृष्णपक्ष, त्रयोदशीको साँझ यमराजको आगमन हुने हुँदा दीपावली गरी यमराजलाई स्वागत गर्नुपर्दछ। यस विधानलाई व्यवहारमा यमदीपदान भन्ने गरिन्छ। धर्मशास्त्रहरूमा उद्धरण गरिएको स्कन्दपुराणको वचनअनुसार कार्तिक कृष्णपक्ष, त्रयोदशी तिथिमा रात पर्न लागेपछि घरको मूल दैलोभन्दा बाहिरपट्टि यमराजलाई दीपदान गर्नुपर्दछ। यसरी दीपदान गरेर उनलाई घरभित्र नपस्न र कसैलाई दुःखकष्ट नपुर्याउन अनुरोध गरिन्छ। यस क्रममा मेरो परिवारमा सबैको दीर्घायुष्य, आरोग्य, ऐश्वर्य एवं सुखसमृद्धि प्राप्ति र दुर्घटना, अपमृत्युजस्ता संकट निवारण होस् भन्ने कामना सिद्ध गर्ने उद्देश्यले यमराजको प्रसन्नताका लागि यमराजलाई दीपदान गर्दछु भनी विधिपूर्वक संकल्प उच्चारण गरेर दियो बाल्नुपर्छ। दियो बालेपछि चन्दन, अक्षता र फूल हातमा लिएर ध्यान गरी ‘यमाय पाशहस्ताय महिषारूढाय कृष्णवर्णाय नमः’ भनी नमस्कार गरेर यस मन्त्रले दीपदान ग्रहणका लागि यमराजलाई प्रार्थना गर्नुपर्दछ।

मृत्युः पाशधरः कृष्णः कालो दण्डधरो महान् ।
तुष्टोSस्तु दीपदानेन त्रयोदश्यां स धर्मराट् ।।
मृत्युना पाशदण्डाभ्यां कालेन ह्यामयेन च ।
त्रयोदश्यां दीपदानात् सूर्यजः प्रीतये मम ।।
धर्मराज नमस्तुभ्यं भवान्नुद्धरणक्षमः ।
अज्ञानाज्ज्ञानदोषान् मे क्षमस्व त्वं कृपाकरः ।।

यसपछि चतुर्दशी तिथिको साँझमा पनि यमतर्पण र यमराजलाई चतुर्वर्तीयुक्त दीपदान गर्नुपर्ने शास्त्रवचन रहेको छ। यमदीपदान सिद्धिका लागि ब्राह्मणलाई दक्षिणा दिनुपर्दछ। यमराजलाई दीपदान गर्नाले दुर्घटना र अपमृत्यु नाश हुन्छ। अर्थात् यस कर्मको प्रतीकात्मक अर्थ पारिवारिक सुख र सुस्वास्थ्य नै हो।

धन्वन्तरि जयन्ती

तिहार त्यो पर्व हो, जसमा विभिन्न उपायले स्वस्थ शरीर, धनधान्य र सुख–समृद्धिको कामना सिद्ध गरिन्छ। यसका लागि अनेक देवीदेवताको पूजा–आराधना गर्ने विधान रहेको छ। पौराणिक प्रसंगअनुसार आजकै दिनमा भगवान् विष्णु आयुर्वेदका प्रवर्तक धन्वन्तरिको अवतार लिएर प्रकट हुनुभएको थियो। देवता र असुरद्वारा समुद्रमन्थनका क्रममा हलाहल, कामधेनु, ऐरावत, उच्चैःश्रवा अश्व, अप्सरा, कौस्तुभमणि, वारुणि, महाशंख, कल्पवृक्ष, चन्द्रमा, लक्ष्मी, कदलीवृक्ष आदिको उत्पत्तिपछि अन्त्यमा धन्वन्तरिको प्रादुर्भाव भएको हो। हातमा अमृतले भरिएको सुवर्णकलश लिएर चतुर्भुज धन्वन्तरि प्रकट भएका थिए। अमृत वितरणपछि देवराज इन्द्रको अनुरोधमा देववैद्यको पद स्वीकार गरी स्वर्गमा बस्न थाले। यसर्थ आयुर्वेद अर्थात् औषधिविज्ञानका प्रवर्तक धन्वन्तरिलाई आजकै दिनमा आरोग्यका देवताको रूपमा पूजा गर्ने गरिन्छ।

धनतेरस

कार्तिक कृष्णपक्षको त्रयोदशीलाई धनत्रयोदशी अर्थात् धनतेरस पनि भन्दछन्। यस दिन सुनचाँदीका गरगहना, सिक्का र भाँडाकुँडा तथा काँस, तामा, पित्तल आदिका भाँडाकुँडा किन्ने परम्परा रहेको छ। विशेषगरी लक्ष्मीपूजाका लागि आवश्यक नयाँ भाँडाकुँडा, थालबटुका आदि जोरजाम गर्ने चलन पुरानै रहे पनि परम्पराबाहेक हिजोआज व्यावहारिक उपयोगिताका सामानहरू, मोटर, मोटरसाइकल, फ्रिज, टेलिभिजन, कम्प्युटर, मोबाइल आदि समेत खरिद गर्न यसै दिनलाई पर्खने पनि गरिन्छ। हुनेखानेले विलासिताका वस्तुहरू जोड्छन् भने हुँदा खानेले आफ्नो आवश्यकता पूरा गर्छन्। समग्रमा तिहारको किनमेल गर्ने दिवसका रूपमा धनतेरसलाई लिने गरिन्छ।

नेपालमा मनाइने दोस्रो ठूलो चाड तिहार हो। कार्तिक महिनाको कृष्णपक्षको त्रयोदशीदेखि लगातार पाँच दिनसम्म यो पर्व मनाइन्छ। यो पाँच दिनको अवधिलाई यमपञ्चक पनि भन्दछन्। यमपञ्चक लागेपछि भगवान् सूर्यका पुत्र एवं मृत्युका देवता यमराज यमलोकबाट बहिनी यमुनाको घर मर्त्यलोकमा आएर यमपञ्चकभरि विराजमान भई भाइटीका लगाएपछि यमलोक फर्कने पौराणिक आख्यान रहेको छ। यमपञ्चकको प्रारम्भमा आफू पृथ्वीलोकमा आउन […]