यल पञ्चदान। किम्बदन्ती अनुसार नेपाल संम्वत ५१२ देखि मनाउन थालिएको पर्व हो “पञ्चदान पर्व”। पञ्चदान पर्व गुँला महिना अर्थात् श्रावण महिना मा पहिलो पटक श्रावण शुक्ल अष्टमीको दिन पाटनमा मनाइन्छ। यल पञ्चदान पर्वमा बौद्ध धर्मावलम्वीहरूले दिपंकर बुद्धका पाँच मूर्तिहरूलाई विहारबाट निकाल्ने र नगर परिक्रमा गराउने गरिन्छ। आजको पर्व “यल” अर्थात् पाटनमा मनाइने पर्व भएकाले नै यो पर्वको नाम “यल पन्चदान” भएको हो। साथै, यही महिनामा गुँला पर्व पनि मनाउने गरिन्छ। शाक्य मुनी बुद्धलाई बुद्ध हुने भविष्यवाणी गर्ने बुद्ध नै दिपंकर बुद्ध थिए।

पहिलो पटक आजको दिन पाटनमा मनाए बाहेक दोस्रो पटक भने भाद्र कृष्ण त्रयोदशीको दिन काठमाडौँ लगायत भक्तपुर, ठिमी, बनेपा, पनौती, र कीर्तिपुर आदि ठाउँहरूमा यो पर्व मनाइन्छ। यस पर्वले बौद्ध दर्शनमा अत्यन्त पवित्र मानिएको दानको महत्त्व दर्साएको छ। 

एउटा प्रख्यात जनश्रुति अनुसार पाटन नगरमा भिक्षाका लागि भिक्षु दीपंकर आएका बेला उनलाई तत्कालीन राजाले धेरै दान दिए पनि उनले ग्रहण गरेनन्। त्यसै गरी त्यस बेलाको पाटनको गुइत विहारमा बस्ने लक्ष्मी थकु नामक एक गरिब महिलाले श्रद्धापूर्वक दिएको भिक्षा दान भने भिक्षु दीपंकरले बढो कृतज्ञताका साथ ग्रहण गरे। यो घटना सुनेपछि राजाले सुनारको रूपमा काम गरेर धन आर्जन गर्न थालेछन्। यसरी आफ्नै पसिनाले आर्जित धन बाट विभिन्न वस्तुहरू सङ्ग्रह गरी राजाले भिक्षु दीपंकर सामु समर्पण वा भिक्षा दान गरेको अवस्थामा भने उनले ग्रहण गरेछन्। 

यसै जनश्रुति अनुसार बौधमार्गीहरूले आर्जन गरेको धन वा आयको केही अंश दानका लागि राख्ने र आजको पर्वमा दान गर्ने प्रचलन रहँदै आएको छ। यसरी आजको दिन दिपंकर बुद्धले पाटनमा दान लिएको सम्झनामा यो पर्व मनाउने चलन चलेको भनिन्छ। यस पर्वमा बौद्ध मार्गी नेवारहरूले पञ्चदानको महिमा मनन गर्दै दीपंकर बुद्धको भव्य पूजा गर्ने गर्छन्।

सामान्य अर्थमा पञ्चदानको अर्थ पाँच वस्तुको दान हुने भएता पनि त्यसो नभई नेपाल भाषामा पञ्जरा भनिने पञ्च दानको अर्थ “पुण्य दान” हुने गर्छ। र, नेपाल भाषा अनुसार पञ्जराको अर्थ खीर हुने भएकाले आजको दिन नेवार समुदायले खीर पकाई बुद्धलाई चढाउने चलन समेत रहेको छ। यही महिनामा सम्पूर्ण नेपाली हरू माझ असारको धान रोपाई सकिए पछि साउन १५ को दिन खिर खाने चलन रहेको छ। यसरी घरमा पाकेको खिर दानको रूपमा बाहेक घर परिवार, नाता गोता, इस्ट मित्र सबैलाई खुवाउने चलन पनि रहेको छ। 

बौद्ध मार्गी नेवार समुदायले आज आफ्नो ’round रहेका विभिन्न विहार, बही, चोक सहित घरमा पनि दान शाला बनाउने र त्यहाँ बाट अन्न, फलफूल, गेडागुडी र दक्षिणा आदि दान दिने गर्छन्। बुद्ध धर्मका अनुयायी मध्ये बज्राचार्य, बुद्धाचार्य, शाक्य हरू अन्न, फलफूल र दक्षिणा दान लिन दिनभर भिक्षाटनमा सहभागी हुन्छन्।  

शाक्य मुनी बुद्धको बोधि ज्ञान प्राप्ति पछि विभिन्न मार्गहरूको रूपमा बुद्ध धर्म विकसित भयो। काठमाडौँ उपत्यकाका नेवारहरूमा ती विकसित मार्गहरू (श्रावक यान, महायान र बज्र यान) मध्ये बज्र यान बुद्ध धर्मको प्रभाव रहेको छ। यसरी बज्र यानि परम्परा अनुसार उनीहरूले विभिन्न संस्कृतिहरू विकास गरेका छन्। जुन परम्परा अनुसार विभिन्न चर्याहरू विकास अनि प्रयोग गरी यही जन्ममा नै बुद्ध हुन सकिने सिद्धान्त अपनाएको देखिन्छ। 

ती विभिन्न चर्याहरूमध्ये काठमाडौँ उपत्यकाका नेवार बौद्धहरूले प्राचीन कालदेखि नै दानको अभ्यासलाई निकै महत्त्वपूर्ण स्थान दिँदै आएका छन्। जस अनुरूप विभिन्न तरिकाले दान दिने अभ्यास पनि गर्दै आएका छन्। यसरी दानको अभ्यासलाई विशेष दिन पारेर पर्वको रूपमा विकास गरिएको पर्व नै पञ्चदान पर्व मान्न सकिन्छ। यस समुदायको साथै बौद्ध धर्ममा पनि यो पर्व बुद्ध बोधिसत्त्वको पूजा गर्ने पर्वको रूपमा परिचित रहेको छ। 

काठमाडौँ उपत्यकाको पाटनमा र अन्यत्र मनाइने पञ्चदान पर्व भन्दा भक्तपुरमा मनाइने पञ्चदान पर्वमा केही भिन्नता भने देख्न सकिन्छ। भक्तपुरमा ऐतिहासिक तथा पुरातात्त्विक महत्त्वका पाँच महाविहारमा विराजमान रहेका दीपंकर बुद्धका मूर्तिहरूलाई नगर परिक्रमा गराएर यो पर्व मनाइन्छ। यस परिक्रमाको क्रममा परम्परागत गुँला धाः बाजा बजाउने प्रचलन पनि रहेको छ, जुन बाजा पञ्चदान पर्वमा मात्रै बजाउने गरिन्छ। त्यस्तै गरी यो पर्वको उपलक्षमा परम्परागत विहार र बहीहरूमा संरक्षित बौद्ध सम्पदाहरूको प्रदर्शन गर्ने पनि गरिन्छ ।

भक्तपुरमा नगर परिक्रमा को क्रममा प्रशन्नशील महाविहार, झौर-बही, चतुर्ब्रम्ह महाविहार, जय कीर्ति विहार र कुथुबही विहारमा रहेका पाँच दीपंकरहरूलाई नगर परिक्रमा गराइने गरिन्छ। नगर परिक्रमा गराउनु अघि ती पाँच दीपंकरलाई सूर्यमढी अवस्थित आदिपद्म महाविहारमा भेला गराउने प्रचलन रहेको छ। यस भेलामा विशेष पूजाआजा गरे पश्चात् ती पाँच दीपंकर बुद्धलाई बाजागाजा सहित नगरका टोलहरू परिक्रमा गराइन्छ। उक्त परिक्रमामा दीपंकर बुद्ध सङ्ग-सँगै बौद्ध परम्पराअनुसार बौद्धमार्गीहरू दान पात्र जसलाई गुलुपा पनि भनिन्छ हातमा लिई भिक्षाटनमा सहभागी हुने प्रचलन रहेको छ। अन्त्यमा दीपंकरहरूलाई संयुक्त पञ्च दान गर्ने चलन अन्तर्गत टौमढी को पश्चिम डबलीमा सबै दीपंकरलाई लस्करै राखेर बाजा गाजा सहित संयुक्त पञ्चदान गरेर यो पर्व समापन गरिन्छ। 

भिक्षा दान अनि दान ग्रहणको परम्पराले दान दिने र लिने, दुवै पक्षको धार्मिक तथा आध्यात्मिक प्रगति र मोक्ष प्राप्त हुने विश्वास रहेको छ। मानव जीवनलाई सार्थक बनाउन अरूलाई सहयोग गर्नु पनि हो र यसरी दान गर्दा अलौकिक सुख: प्राप्त हुने भएकाले दान गर्नु, सहयोग गर्नु अनुसरणीय नै हो। जुनै पनि समुदायको पर्व अनुसरण गरेर गक्ष अनुसार सक्दो दान गर्नु राम्रो कुरा भएको हुँदा दान गरौँ सबैलाई मदद र सहयोग गर्ने बानीको विकास गरौँ।

पञ्चदान पर्वको अवसरमा शील, शान्ति, प्रज्ञा, मैत्री-भावना, विश्वबन्धुत्व भावनालाई समेत साझा संस्कृतिका रूपमा विकास गर्दै नेपालको मौलिक र साझा संस्कृतिका रूपमा रहेका हरेक समुदाय अनि सम्पदाको अध्ययन, अन्वेषण र संरक्षण गर्नु हामी सबै नेपालीको साझा दायित्व र कर्तव्य हो। दुःखित मनमा मानवताको मलहम लगाउने कार्य अर्थात् दान सबैले गरौँ। पञ्चदान पर्व सबैले आ-आफ्नो ठाउँबाट मनाउने परम्पराको विकास गर्दै सबैको संस्कृति, पर्व इत्यादि को संवर्द्धन गरौँ।  पञ्च दान पर्व / यल पञ्च दान पर्वको सबैमा नेपाली पात्रोको हार्दिक शुभ – कामना। 

 

श्रोत: पञ्च दान र यल पञ्चदान पर्वको ’boutमा इन्टरनेटमा रहेका विभिन्न नेपाली वेब पत्रिकाहरूबाट जानकारी लिएर तयार पारिएको।  

यल पञ्चदान। किम्बदन्ती अनुसार नेपाल संम्वत ५१२ देखि मनाउन थालिएको पर्व हो “पञ्चदान पर्व”। पञ्चदान पर्व गुँला महिना अर्थात् श्रावण महिना मा पहिलो पटक श्रावण शुक्ल अष्टमीको दिन पाटनमा मनाइन्छ। यल पञ्चदान पर्वमा बौद्ध धर्मावलम्वीहरूले दिपंकर बुद्धका पाँच मूर्तिहरूलाई विहारबाट निकाल्ने र नगर परिक्रमा गराउने गरिन्छ। आजको पर्व “यल” अर्थात् पाटनमा मनाइने पर्व भएकाले नै […]

सूर्यनारायण मिथुनबाट कर्कट राशिमा प्रवेश गर्ने दिनलाई साउने संक्रान्ति वा श्रावण संक्रान्ति भन्दछन्। श्रावण सौरमास पद्धतिको चौथो महिना हो। यस दिनबाट सूर्यनारायण दक्षिणायनतर्फ लाग्दछन् भने पृथ्वीमा वर्षा ऋतु प्रारम्भ हुन्छ। सूर्यनारायणले दक्षिणको बाटो समाएपछि पृथ्वीको उत्तरी गोलार्धमा दिनमान घट्दै जाने र रात्रिमान बढ्ने प्रक्रिया सुरु हुन्छ। सूर्य क्रमशः दक्षिणतर्फ अघि बढ्ने हुँदा पृथ्वीको दक्षिणी गोलार्धमा दिन लामा र रात छोटा हुन थाल्दछन्।

श्रावण वर्षा, हिलो र खेतीपातीसँग जोडिएको महिना हो। ग्रीष्म ऋतुको अन्त्य र वर्षाको सुरु भएको दिन हुनाले साउने संक्रान्ति वा श्रावण संक्रान्तिका बेला मानिसको छालामा विशेष संक्रमण भई लूतो, घाउ–खटिरा, दाद, घमौरा आदि भई चिलाउने, पाक्ने जस्ता समस्या आउने हुँदा यस दिन प्राचीन कालदेखि नै विशेष सावधानी अपनाउँदै आएको तथ्य शास्त्रहरूमा वर्णित कण्डारक पूजाको प्रसंगले पुष्टि गर्दछ। संस्कृतमा ‘कण्डु’को अर्थ चिलाउनु हो। यस रोगका देवता कण्डारकलाई यस दिनमा विधिवत् पूजा गरी लूतो फाल्नुपर्ने विधान धर्मशास्त्रमा पाइन्छ।

साउने संक्रान्तिको दिन साँझमा दीप, कलश, गणेशको पूजनका साथै कण्डारक देवताको पूजा गरी लूतो फाल्नाले विभिन्न चर्मरोगबाट मुक्ति मिल्ने जनविश्वास रहेको छ। यो दिनमा परिवारका सबै सदस्यले बलेको अगुल्टोमा लूतो विसर्जन गरी खेतबारीमा फाल्ने गर्दछन्। यसरी लूतो विसर्जन गर्दा तलको मन्त्र उच्चारण गर्नुपर्ने शास्त्रनिर्देश रहेको छ–

कण्डारक सुराधीश गृहाण दीपमुत्तमम्।
सरलेन्धनसम्भूतं ममारिष्टं विनाशय।।
कण्डारक रात्रिचर लूतादिभयनाशन।
उल्कामिमां प्रक्षिपामि माSस्तु लूताभयं मम।।

हाम्रो समाजमा साउने संक्रान्ति एउटा पर्वको रूपमा स्थापित छ। किसानहरूको खेतीपाती गर्ने मध्यसमय रहेकाले यो पर्व धुमधामसँग मनाउन फुर्सद नहुने भए पनि यो समयमा प्राप्त हुने विशेष परिकार बनाएर खाने चलन रहेको छ। थारू समुदायमा यो दिन गुरियापर्व मनाउने गरिन्छ। थारू समुदायले गाउँघरमा रहेको रोगव्याधि हटाउन र टोल–छिमेकलाई रोगमुक्त राख्नका लागि रोगव्याधिको प्रतीक गुरही (पुतला) बनाई गाउँको दक्षिण दिशामा लगेर सेलाउने गर्दछन्। यसरी सेलाएको गुरहीलाई चुरकी र केराको डाँठले कोर्रा लगाएपछि गाउँबस्तीको रोगव्याधि हट्ने जनविश्वास रहेको छ।

हाम्रो पूर्वीय दर्शनअनुसार दक्षिणायनको आरम्भसँगै सूर्यनारायण दक्षिणतिर फर्किएपछि सर्वप्रथम मृतक अर्थात् पितृहरू बसेका स्थानमा उज्यालो हुन थाल्दछ। शास्त्रीय मान्यताअनुसार मृत्युका देवता यम दक्षिण दिशाका स्वामी हुन्। यसर्थ मृत्युपश्चात् मृतकको पहिलो गन्तव्य दक्षिण दिशालाई मानिन्छ। विशेषगरी मघा नक्षत्रलाई पितृहरूको नक्षत्र भनिन्छ। यसर्थ मघा नक्षत्रमा सूर्यनारायण प्रवेश गरेपछि (भाद्र महिनामा) सर्वप्रथम पितृकर्म (श्राद्ध) गर्ने शास्त्रीय विधान रहेको छ। तर दक्षिणायन लागेपछि पितृहरूको समय सुरु हुनुअघि नै नागपञ्चमी, रक्षाबन्धन, जनैपूर्णिमा, कृष्ण जन्माष्टमी, कुशेऔंसी, तीज, ऋषिपञ्चमी आदि विशेष पर्व तथा दिवसहरू आउँदछन्।

श्रावण महिनाभरि भगवान् शिवको पूजाआराधना गर्ने विधान रहेको छ। पहिले सत्य युगमा अमृतको खोजीमा देवता र दानव मिलेर समुद्रमन्थन गरी समुद्रबाट अनेक निधिहरू निकाल्ने काम गरे। यही क्रममा समुद्रबाट कालकूट नामक हलाहल विष उत्पत्ति भयो। संसारै विषमय हुने छाँट देखेपछि संसारलाई जोगाउन भगवान् शिवजीले त्यसलाई पान गरी कण्ठमा धारण गर्नुभयो। यही बखतमा विषको डाह मेट्न भगवान् शिवजी हिमालयमा गई गोसाइँकुण्डको उत्पत्ति गरी त्यसमा स्नान गरेर विषको डाहा शान्त गर्नुभएको पौराणिक प्रसंग रहेकाले श्रावण महिनाभरि भगवान् शिवजीलाई जल चढाई पूजा–आराधना गर्ने गरिन्छ।

भगवान शिवले आफ्नै जटाजूटबाट गंगाजीलाई पृथ्वीमा अवतरण गराउनुभएको प्रसंग पनि पुराणहरूमा रहेको छ। एक पटक अन्त:पुरमा शिवपार्वतीको एकान्तवास भइरहेको थियो। त्यही समयमा देवताहरूको सन्देश लिएर पुगेका अग्निदेवलाई आफ्नो अमोघ वीर्य थमाएपछि त्यसको डाह शमन गर्न नसकी गंगामा सेलाए। त्यसलाई उनै गंगाजीले धारण गरेपछि कुमार कार्तिकेयको जन्म भएको हो।

श्रावण महिनामा प्रकृतिस्वरूपा पार्वतीले हरियो रूप धारण गर्ने भएकाले पुरुषरूपी शिवजीको प्रसन्नताका लागि महिलाहरूले हरिया वस्त्र, चुरा आदि धारण गरी प्रत्येक सोमवार शिवजीलाई गंगाको जल चढाई पूजा–आराधना गर्ने गर्दछन्। यसरी श्रावण महिनाभरि आफ्ना इन्द्रियहरूलाई नियन्त्रणमा राखी ब्रह्मचर्य पालन गर्दै प्रदोषले युक्त भएको वा सामान्य सोमवार पनि व्रत गरी शिवजीलाई गंगाजलले स्नान गराई दूध, बेल, पुष्प, धतुरो आदि शिवजीका प्रिय वस्तु चढाएर पूजाआराधना गर्नाले मानिसमा रहेका काम, क्रोध आदि विष समाप्त भई निष्पाप भइने शास्त्रकथन रहेको छ।

सम्पूर्ण ब्रह्मचारी, गृहस्थ, कन्या, सधवा अथवा विधवा नारी सबैले यस महिनामा शिवजीको शास्त्रोक्त विधिले शिवमन्त्र पाठ गरी पूजा–आराधना गर्नाले यस संसारमा इच्छाएको वस्तु प्राप्त गर्न सकिने फलश्रुति धर्मशास्त्रहरूमा पाइन्छ–

सोमवारव्रतं कार्यं श्रावणे वै यथाविधि।
शक्तोनोपोषणं कार्यमथवा निशि भोजनम्।।
सोमवारे विशेषेण प्रदोषादि गुणैर्युते।
केवलं वाSपि ये कुर्युः सोमवारे शिवार्चनम्।।
न तेषां विद्यते किञ्चिदिहामुत्र च दुर्लभम्।
उपोषितः शुचिर्भूत्वा सोमवारे जितेन्द्रियः।।
वैदिकैर्लौकिकैर्वापि विधिवत् पूजयेच्छिवम्।
ब्रह्मचारी गृहस्थो वा कन्या वापि सभर्तृका।।
विभर्तृका वा सम्पूज्य लभते वरमिप्सिताम्।
अपुत्रो लभते पुत्रान् निर्धनो धनवान् भवेत्।।
अविद्यो लभते विद्यामिति धर्मविदो विदुः।।

जसले श्रावण महिनामा विधि पुर्याएर सभक्ति भगवान् शिवजीलाई प्रसन्न तुल्याउन सक्छ, उसले सम्पूर्ण पापबाट छुटकारा त पाउँछ नै, आशुतोष भगवान् शिवजीका कृपाले उसले धर्म, धन, मान, विद्या, श्रीसम्पत्ति, वर वा कन्या, पद, प्रतिष्ठादेखि राज्यसम्मका सम्पूर्ण कामना प्राप्त गर्न सक्दछ भनी शास्त्रमा बताइएको छ। यो महिनामा पार्वतीले सोमवार व्रत बसी भगवान शंकरलाई वर प्राप्त गरेको प्रसंगले विधिपूर्वक व्रत गर्नाले इच्छाएको व्यक्तिसँग विवाह हुने विश्वास गरिन्छ।

सूर्यनारायण मिथुनबाट कर्कट राशिमा प्रवेश गर्ने दिनलाई साउने संक्रान्ति वा श्रावण संक्रान्ति भन्दछन्। श्रावण सौरमास पद्धतिको चौथो महिना हो। यस दिनबाट सूर्यनारायण दक्षिणायनतर्फ लाग्दछन् भने पृथ्वीमा वर्षा ऋतु प्रारम्भ हुन्छ। सूर्यनारायणले दक्षिणको बाटो समाएपछि पृथ्वीको उत्तरी गोलार्धमा दिनमान घट्दै जाने र रात्रिमान बढ्ने प्रक्रिया सुरु हुन्छ। सूर्य क्रमशः दक्षिणतर्फ अघि बढ्ने हुँदा पृथ्वीको दक्षिणी गोलार्धमा […]