पितृपक्ष र महालय श्राद्ध
आश्विन महिनाको कृष्णपक्षलाई पितृपक्ष वा महालय पक्ष भन्दछन्। यस पक्षमा पितृहरू आफ्नो जीवित सन्तान वा श्राद्धकर्ताको ढोकामै आइपुग्छन्। पितृपक्षमा श्राद्ध गर्ने कर्तामा आश्रित भएर उसका पितृहरू घरको ढोकामा आएर बसिरहेका हुन्छन्। त्यसमा पनि समस्त पितृहरूले कर्ताको पितालाई मुख्य व्यक्ति बनाएर यसले (कर्ताले) श्राद्ध कहिले गर्ला भनेर बाटो हेरिरहेका हुन्छन्। पितृहरूको नेतृत्व कर्ताका पिताले गर्दछन्। कर्ताका पिताले समस्त पितृहरूसँग ‘मेरो तिथि द्वितीया हो, पञ्चमी हो, सप्तमी हो वा औंसी हो, यसै दिन उसले हामीलाई बोलाउँछ, हामी त्यस दिन ब्राह्मणमार्फत जानुपर्दछ’ भनी ढोकामा बसेर वार्तालाप गरिरहेका हुन्छन्। यसर्थ पिताको मृततिथिमा नै महालय श्राद्ध गर्नुपर्छ। महालय पक्ष लाग्ने पूर्णिमा र चतुर्दशी तिथि भएकाहरूको भने अष्टमी, द्वादशी, औंसी, भरणी नश्रत्र र व्यतीपात योगमा पनि महालय श्राद्ध गर्न सकिन्छ भनिएको छ। तर महालय श्राद्ध तिथिप्रधान भएकाले अष्टमी, चतुर्दशी, औंसी र आशौचादिले रोकिएको महालय श्राद्ध पनि अष्टमी, द्वादशी औंसीमध्ये एक तिथिमा गर्नुपर्छ। मरणोपरान्त दशाह कृत्य पूरा गरी एकादशाह, सपिण्डी श्राद्ध गरी तेह्र दिनमा उत्तरपाथेय श्राद्ध सम्पन्न भएपछि वर्षदिनसम्मका मासिकादि गरेर वर्षदिनमा वार्षिक श्राद्ध पूरा भएपछि पूर्णरूपमा प्रेतत्वबाट मुक्त भई पितृलोकको यात्रा मृतकले तय गर्दछ र उसले पूर्वपितृहरूसँग गएर बस्न पाउँछ। यता छोराहरूले पनि कर्तव्य पूरा गरेर वार्षिक तिथिमा श्राद्ध र महालय पक्षमा पिताको तिथिलाई निमित्त मानेर आफू कर्तामा आश्रित भएका समस्त पितृहरूलाई यस पक्षमा श्राद्ध गर्दछ। यसबाट दुवैको कल्याण हुनुका साथै पितृहरूले आफूले गरेका सत्कर्मअनुसार वैकुण्ठ लोक, ब्रह्मलोक, सत्यलोक आदिको यात्रा तय गर्दछन् भने पुत्रहरूले तिथिका दिन दिएको पिण्ड–तर्पण प्राप्त गरी पूर्वयात्रामा नै फर्किन्छन्। तर श्राद्ध नभएको अवस्थामा भने उनीहरू २ महिना अर्थात् आश्विन कृष्णपक्षको आफ्नो तिथिदेखि वृश्चिक संक्रान्ति नलाग्दासम्म कर्ताको निवासको ढोकामा आएर कहिले श्राद्ध गर्ला भनी पर्खन्छन्। त्यो प्रतीक्षा पनि पितृहरूको कर्तव्य अन्तर्गत पर्दछ। यस वर्षदिनसम्मको विधिको उल्लंघन गर्दा प्रेतबाट छुटेर पितृपद नै प्राप्न नगर्ने हुँदा, पितृहरूमा भोक्तृत्व क्षमता नै नआउने हुँदा दशाहदेखि वार्षिक कृत्यसम्मको काजकिरिया शुद्ध हुनु नै पितृपद प्राप्तिको प्रथम सोपान हो। प्रेतत्वको निवृत्ति नभई पितृपदको प्राप्ति सम्भव छैन, अकल्पनीय छ। अतः पितृ ती हुन्, जसको वार्षिक पिण्डसम्मको कृत्य पूर्ण भएको छ। पुत्रादि किरियाकर्म कर्ताको र मृत पित्रादि व्यक्तिको सम्बन्ध अन्योन्याश्रित छ। मृतकको कर्म पूरा नभएमा पुत्रादिलाई पूरा गर्नका लागि समीपमा आएर पौराणिक पात्र धुन्धुकारीसरह प्रेरणा दिइरहेका हुन्छन्। दुःख दिएको नभई सचेत गराएको हुनाले उनीहरूले आफूलाई उद्धार गरिदिन अनुरोध मात्र गरेको हो। वस्तुतः प्रेतको स्वरूप र उसले गर्ने क्रियाकलाप हामीलाई भयावह लागेको मात्र हो। अतः पुत्रको कर्तव्य मृतकलाई पितृ बनाउनु हो, प्रेतत्वबाट उन्मुक्ति दिनु हो। बाँकी उसको कर्मअनुसारको फल एक वर्षपछि उसले स्वर्ग, नरकादि आफैं भोग्ने हो। पितृपद प्राप्त गरेकाहरूले मात्र एकोद्दिष्ट तथा महालयादि श्राद्धको पिण्ड–जल आदि भोग गर्न पाउँछन्। महालयमा यी पितृहरू कर्ताको घर–आँगनमा आउँछन् र निमन्त्रणा गरेको ब्राह्मणको शरीरमार्फत श्राद्धभूमिमा पुगी तर्पणादि जल दिएको पिण्ड प्राप्त गर्छन्। पितृ, पितामह, प्रपितामह, माता, पितामही, प्रपितामही, मातामह, प्रमातामह, वृद्ध–प्रमातामह, मातामही, प्रमातामही, वृद्ध–प्रमातामही यसैगरी काकाहरू, काकीहरू, फुपूहरू, फुपाजु र उनीहरूका छोराछोरीहरू, भाइहरू बुहारीहरू, बहिनीहरू, ज्वाइँहरू, सानिमा, ठूल्यामाहरू, उनीहरूका पति र सन्तानहरू, आफन्तजनहरू, गायत्रीगुरु, दीक्षागुरु, मन्त्रगुरु, अनन्तगुरु, पत्नीका पितामाता, साला–जेठानहरू, राजा र भीष्मपितामह सम्मका लागि जल, तर्पण र पिण्ड दिने व्यवस्था धर्मशास्त्रमा श्राद्धको विषयमा उल्लेख गरेको पाइन्छ। उनीहरूलाई श्राद्धमार्फत कृतज्ञता सम्पन्न गर्दै यी सबैबाट ऐच्छिक एवं पारलौकिक सुखको आशीर्वाद पितृहरूले दिएर जान्छन्। जस्तै याज्ञवल्क्यस्मृतिमा लेखिएको छ– आयुः प्रजां धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षं सुखानि च । योऽनेन विधिना श्राद्धं कुर्याद्वै शान्तमानसः । निष्काम भावले शान्त भएर विधिपूर्वक आफ्ना पितृहरूको जसले श्राद्ध गर्दछ, पितृहरूका आशीर्वादले सबै प्रकारका पापबाट ऊ छुट्छ भने अन्त्यमा मोक्ष प्राप्त गर्दछ। उसले फेरि जन्म–मरणको चक्करमा पर्नुपर्दैन। विधिपूर्वक श्राद्ध गर्नाले पितृहरू प्रसन्न हुन्छन् र आशीर्वाद दिएर पितृलोक फर्कन्छन्। श्राद्धभन्दा पुण्यदायक अर्को कुनै कार्य छैन। यसर्थ देवकार्य भन्दा पितृकार्यलाई विशेष महत्त्वका साथ सम्पादन गर्नुपर्छ। साक्षात् सम्बन्ध भएका पितृहरूको मृततिथिमा श्राद्ध तथा पिण्डदान गरिन्छ। पितृहरूको रक्त सम्बन्ध र अंश सम्बन्ध छोरा, नाति, काका, भतिजा, पत्नी, छोरी आदिमा रहेको हुन्छ। यही रक्त सम्बन्ध र अंश सम्बन्धको ऋणबाट मुक्त हुन र वंश निरन्तरताको आशीर्वाद प्राप्त गर्न पितृहरूको सम्मानमा उनीहरूको स्मरण गर्दै श्राद्ध गरिन्छ। प्रत्येक व्यक्तिलाई जन्म दिएर लालनपालन गरी हुर्काएर सक्षम बनाउने काम मातापिताले गरेका हुन्छन्। यसर्थ मातापिता व्यक्तिका साक्षात् ईश्वर हुन्। एकक्षण मातापिताको रेखदेखमा कमी हुँदा बालबच्चाको जीउज्यानसम्मै धरापमा परेको हामीले देखिरहेका छौं। मातापिताले अनेक दुःखकष्ट गरी हुर्काएर तरुण, सबल र सक्षम बनाएको यो हाम्रो शरीर आज तिनै मातापिताको वृद्धावस्थामा सेवा गर्न, टेवा दिन, सहयोग गर्न र वहाँहरूका इच्छा पूरा गर्न तयार हुँदैन भने त्यो जति विडम्बना के हुन सक्ला? हामी सनातन धर्मावलम्बीहरू वेद र धर्मशास्त्रका अनुयायी हौं। शास्त्रहरूले विधान गरेको र पितापुर्खाले अवलम्बन गर्दै आएको धर्म–संस्कार नै हाम्रो सनातन संस्कृतिको मूल आधार हो। शास्त्रअनुसार पनि मातापिता र गुरुको स्थान सर्वोपरि हुन्छ। संसारमा कुनै भौतिक वस्तु छैन जसले मातापिताले लगाएको गुन चुक्ता गर्न सकियोस्। यसर्थ जीवनभर मातापिताको सम्मान, आज्ञापालन, सेवा र इच्छापूर्ति गर्नु नै परं कर्तव्य हुन आउँछ भने मरणोपरान्त शास्त्रोक्त विधिअनुसार पितृउद्धारका कार्यहरू गर्नुपर्दछ। जसले आफ्नो परं कर्तव्यलाई बेवास्ता गरी पितृउद्धारको १३ दिने काजकिरिया गर्न पछि हट्छ भने त्यो त नरकमा भासिन्छ नै, त्यस्ता अनाचारी व्यक्तिको चर्चा गर्ने व्यक्तिसमेत नरकको भागीदार हुन्छ। सांसारिक प्रपञ्चहरूलाई नै सर्वोपरि ठान्ने त्यस्ता पुत्रलाई शास्त्रहरूमा कुपुत्रको संज्ञा दिइएको छ। आफ्ना पितृहरूको वार्षिक तिथिमा श्राद्ध गर्न पनि अनेक बहाना बनाएर नगर्नका लागि अनेक तानाबाना बुन्दछ र त्यही श्राद्ध नगर्नका लागि अर्काे धर्म सम्प्रदायमा गएर सदाका लागि नरकको बाटो अवलम्बन गर्दछ। स्वधर्म–संस्कृतिको बोध नभएर, आफ्नो महत्त्व नबुझेर उसले आफैंलाई यसरी ठगिरहेको हुन्छ। वस्तुतः यो उसको उपबुज्रुक वा बहुलठ्ठीपन मात्र हो। यसले हानि गर्दछ, लाभ गर्दैन । यस विषयलाई शास्त्रमा यसो भनिएको छ– न सन्ति पितरश्चेति कृत्वा मनसि यो नरः। अर्थात् पितृहरू नै छैनन्, बेकार अरूले श्राद्ध गरेको हो भन्ने विचार मनमा लिएर जसले श्राद्धकर्म गर्दैन, उसका पितृहरूले उसैको रगत पिउँछन्। श्राद्धहरू नित्य, नैमित्तिक, काम्य, वृद्धि र पार्वण गरी ५ प्रकारका मानिएका छन्। दैनिक गरिने श्राद्ध नित्य हो भने मृततिथि र औसी एवं आश्विन कृष्ण पक्षका १६ दिनमा गरिने श्राद्ध नैमित्तिक श्राद्ध हो। तिथि, नश्रत्र, वार आदिमा कामनाविशेष सिद्ध गर्न धन, गुणसम्पन्न श्रेष्ठ पुत्र हुने फल हुन्छ भनिएकाले मघा श्राद्ध पनि काम्य हो । कृत्तिकादेखि भरणीसम्मका प्रत्येक नक्षत्रमा श्राद्ध गर्दा अनेक प्रकारका फल मिल्छन् भनिएको छ। त्यसैमा मघा नक्षत्रमा श्राद्ध गर्दा धन, गुण, शील–स्वभाव आदिमा श्रेष्ठ पुत्र हुन्छ भनिएकाले मघामा श्राद्ध गरिन्छ। तर मघा नक्षत्रको श्राद्ध काम्य हो र यो अपिण्डक हुन्छ। अर्थात् मघा नक्षत्रको मात्र श्राद्ध गर्नेहरूले पिण्ड दिएर श्राद्ध गर्नु हुँदैन भनिएकाले पिण्डरहित श्राद्ध गर्नुपर्दछ। तर हामीले महालय पक्षमा गर्ने श्राद्ध भनेको तिथिलाई प्रधान मानेर गरिने भएकाले सकृन्महालय (पिताको मृततिथिलाई निमित्त मानेर पितृपक्षमा एक दिन गरिने) श्राद्ध तिथिप्रधान हुन्छ, नक्षत्र प्रधान वा नक्षत्रलाई लिएर गरिने नभएकाले महालयपक्षमा एकादशी, द्वादशी र त्रयोदशी तिथिमध्ये कुनै दिन मघा नक्षत्र परे पनि हाम्रो पिताजीको महालयको तिथि पर्याे भने निःसंकोच महालय श्राद्ध त्यसै दिन गर्नुपर्छ, यसमा शंका मान्नुपर्दैन। महालयको तिथिश्राद्ध नैमित्तिकमा पर्दछ। यसर्थ प्रत्येक तिथि, नक्षत्र वा बारमा कामनाविशेषले गरिने श्राद्ध काम्य हुन्छ। पुत्रको जन्म, विवाह, व्रतबन्ध, चूडाकर्म आदि संस्कार र विशेष मांगलिक कार्यविशेष जस्तै पुराण लगाउन, तीर्थ जान, गृहप्रवेश, वास्तु आदि गर्ने सन्दर्भमा गरिने श्राद्ध वृद्धिश्राद्ध हो। यसलाई नान्दीश्राद्ध या नान्दीमुखीश्राद्ध पनि भनिन्छ। प्रत्येक अमावास्यामा, पर्वविशेषमा र महालय पक्षमा गरिने श्राद्धलाई पार्वणश्राद्ध भनिन्छ। महालय, पार्वण, सोह्रश्राद्ध आदिका नामले महालय पक्षलाई चिनिन्छ भने यसैलाई पितृपक्ष पनि भनिन्छ। क) पिताको जुन तिथि हो, पितृपक्षमा पनि यसै तिथिमा महालय श्राद्ध गर्नुपर्छ। पितामह, प्रपितामह आदिको तिथिमा गर्न मिल्दैन। ख) पूर्णिमा र चतुर्दशी तिथिहरूको महालय श्राद्ध अष्टमी, द्वादशी, औंसीमध्ये कुनै एक तिथिमा गर्नुपर्छ। ग) मातृनवमीमा घ) पिता जीवित छँदै आमा मरेकाहरूले मातृ, पितामही, प्रपितामही सहितको र अन्य पनि अविधवा मृतहरू भए अर्थात् सधवा स्त्रीहरूको अविधवा नवमी श्राद्ध गर्नुपर्छ। ङ) महालय पक्षमा तिथि गर्ने बेलामा पत्नी रजस्वला भए अष्टमी, द्वादशी, औंसी एवं भरणी, व्यतीपातमध्ये कुनै एक दिन श्राद्ध गर्नुपर्छ। तिथि सादृश्यका कारण तिथि नै लिनुपर्छ। च) कन्या राशिमा सूर्य प्रवेश भएपछि महालय गर्ने भनिए तापनि आषाढबाट पाँचौंपक्ष जुन हो, त्यसैमा गर्नुपर्छ। अर्थात् आश्विन कृष्णपक्षमा महालय श्राद्ध गर्नुपर्छ। छ) मघा नक्षत्र हो भने हामीले पितृपक्षमा गर्ने श्राद्ध भनेको तिथिश्राद्ध हो। अतः महालय पक्षमा वा अरू बेला मघा नक्षत्र परेको भए श्राद्ध गर्न हुँदैन, पिण्ड दिनुहुँदैन भन्ने कुरा अशास्त्रीय हो। मघामा कस्तोमा चाहिँ पिण्ड दिन हुँदैन भने जसले मघा नक्षत्रलाई निमित्त मानेर (तिथिनिमित्त होइन) मघाश्राद्ध गर्छ, त्यस्ताले पिण्डरहित मघाश्राद्ध गर्नुपर्छ। मघाश्राद्ध नैमित्तिक श्राद्ध होइ, वस्तुतः काम्य श्राद्ध हो। अतः नक्षत्रपरक मघाश्राद्ध अपिण्डक हुन्छ। महालय पक्ष भनेकै तिथिश्राद्ध भएकाले मघासँग तिथिश्राद्धको सम्बन्ध छैन। मघा पर्यो भनेर महालय पक्षको पिताको तिथि छोड्नु हुँदैन। ज) पितृपक्षभरि महालय हुन सकेन भने आश्विन शुक्ल पञ्चमीसम्मलाई गौण काल मानिएको हुँदा पञ्चमीसम्म श्राद्ध गर्न मिल्छ, गर्नुपर्छ। त्यसपछिका अष्टमी, द्वादशी, औंसी, भरणी र व्यतीपातमा पनि गर्न सकिन्छ। झ) गाईतिहारे औंसी (कार्तिक कृष्ण औंसी) सम्म श्राद्ध हुन सकेन र मार्गशीर्ष संक्रान्ति पनि लागेको छैन भने त्यस बीचमा निशिहरू, तिथि, वार आदिको विचार गरेर (जुराएर) महालय श्राद्ध गर्न सकिन्छ। यो अन्तिम अवसर हो। यसपछि अर्थात् मार्गशीर्ष संक्रान्ति लाग्यो, यस वर्ष महालय हुन सकेन भने ‘दुरो अश्वस्य व्यो…’ मन्त्रको १० महिनासम्म जप गरिरहनाले मात्र महालय श्राद्ध नगरेको प्रायश्चित हुन्छ र यस बीचमा (१० महिनाभित्र) पर्ने एकोद्दिष्ट वा एकाहपार्वण आदि पितृहरूको तिथिश्राद्ध भने गर्दै जानुपर्छ। १० महिना जप्ने मन्त्र– ॐ दुरो अश्वस्य दुर इन्द्र गोरसि दुरो यवस्य वसुन इनस्पतिः। शिक्षानरः प्रदिवो अकामकर्शनः सखासखिभ्यस्तमिदं गृणीमसि।। (ऋग्वेद १।१५३।२ वेणीमाधव ढकाल सं. पृ. २९७ बाट) ञ) महालयको श्राद्धकाल– दिनमानलाई पाँच भाग लगाएर चौथो भाग अर्थात् अपराह्नलाई लिनुपर्छ। श्राद्धकर्म पितृ र पुत्रहरूका लागि अत्यन्त उपयोगी कर्म हो। पितृतर्पण, पिण्डदान, ब्राह्मणभोजन आदि यसका मुख्य कर्म हुन्। यो कर्म तिथिप्रधान मानिएकाले निःसंकोच आफ्ना पितृ आदिको मृततिथिमा एकोद्दिष्ट वा एकपार्वण श्राद्ध गर्नुपर्छ भने महालय पक्षमा सम्भव भए सोह्र दिन नै श्राद्ध गर्नुपर्छ। सकिँदैन भने आफ्ना पिताको तिथिलाई निमित्त मानेर पितृपक्षमा त्यसै तिथिमा समस्त पितृहरूको महालय श्राद्ध गर्नुपर्छ। श्राद्ध शास्त्रीय वचनका आधारमा सम्पन्न गरिने हुनाले पठित ब्राह्मणद्वारा शुद्ध उच्चारणका साथ श्राद्धीय कार्य गर्नुपर्छ। श्राद्धमा चोखोनितोको पनि अत्यन्तै ख्याल गर्नुपर्छ। यस्तै, भीडभाड, हल्ला आदि श्राद्धमा अशोभनीय हुने भएकाले शुद्धताका साथ हल्ला नगरी श्राद्ध सम्पन्न गर्नुपर्छ।पितृहरू को हुन् ?
प्रयच्छन्ति तथा राज्यं प्रीताः नृणां पितामहाः ।। आचार २७०।।श्राद्धको महत्त्व (पितृपक्ष र महालय श्राद्ध)
व्यपेतकल्मषो नित्यं याति नावर्तते पुनः ॥
श्राद्धं न कुरुते तत्र तस्य रक्तं पिबन्ति ते ॥श्राद्धका प्रकार र फलविशेष
महालय पक्षसम्बन्धी केही निर्णयहरू
मातृपक्ष– माता, पितामही, प्रपितामही– एकपक्ष
पितृपक्ष– पिता, पितामह र प्रपितामह– दोस्रो पक्ष
मातामह पक्ष– सपत्नीक मातामह, प्रमातामह, वृद्धप्रमातामह तेस्रो पक्ष
गरी यी तीन पक्षको श्राद्ध गर्न सकिन्छ।
अर्को कुरा महालय पक्षमा कन्या राशिमा सूर्य सरेकै हुनुपर्छ भन्ने होइन। तर, यस पक्षको सुरुमा, बीचमा वा अन्त्यतिर नै गए पनि हुन्छ भनिएकाले कन्या राशिमा सूर्य रहनुमा अनिवार्यता छैन।
इन्द्रजात्रा
काठमाडौं लगायत ललितपुर, भक्तपुर, धुलिखेल, दोलखालगायतका स्थानमा वर्षा र सहकालका देवता इन्द्रको पूजा-आराधना गरी परम्परागत रूपमा नेवारहरूले मनाउने जात्रा हो।यसलाई येँया पुन्हि पनि भनिन्छ। इन्द्रजात्रा काठमाडौँमा मनाइने विविध जात्रामध्येको एउटा रमाइलो महत्वपूर्ण जात्रा हो। इन्द्रजात्राको प्रमुख कार्य नै योसिं स्थापना (लिंगो -ध्वजा) हो। १२औँदेखि १८औँ शताब्दीमा निर्मित थुप्रै मठ मन्दिरले सजिएको हनुमानढोका दरबार क्षेत्र यो जात्राको उद्गम स्थल हो। भाद्र शुक्लपक्ष यँलाथ्व द्वादशीका दिन इन्द्रध्वजोत्थानबाट सुरू भई यँलागाः चौथी अर्थात् इन्द्रध्वजपतनसम्म आठ दिन विभिन्न नाच, गान, रथयात्रा गरी यो जात्रा सम्पन्न गरिन्छ। सनातन धर्मावलम्बीहरूका प्रमुख र प्रचलित चाड दशैं, तिहार र फागुभन्दा पनि इन्द्रजात्रालाई संस्कृतिविदहरूले पुरानो चाड मानेका छन्। इन्द्रजात्रा र योसिं (लिंगो -ध्वजा) ठड्याउने प्रचलनको सम्बन्धमा वाल्मीकि रामायण, महाभारत, हरिवंश पुराण, कालिका पुराण, देवीपुराण, विष्णु धर्मोत्तर पुराण, बृहत्संहिता र भविष्य पुराणमा विस्तृत वर्णन पाइन्छ । आफ्नी आमालाई वसुन्धराको व्रत निम्ति पूजा सजाउन स्वर्गलोकका राजा इन्द्र काठमाडौँ आएर पारिजातको फूल टिप्न लाग्दा तिनलाई चोर भनी नियन्त्रणमा लिएर डोरीले पाता कसी बीच सडकमै जात्रा गरेको दिनमा हामी इन्द्रजात्रा मनाउँदछौँ। त्यस बन्धनबाट मुक्त गराउन इन्द्रकी आमा स्वयं काठमाडौँ आएर छोराको बदलामा कुहिरो दिने वाचा गरी इन्द्रलाई फर्काएर लग्छिन। त्यही कुहिरोले गर्दा धानबाली समयमा पाक्ने भयो भन्ने कथन अझै पनि जनजिब्रोमा जीवितै छ। इन्त्रजात्रा को प्रमुख कार्य नै योसिं (लिंगो -ध्वजा) स्थापना हो । पुराण अनुसार प्राचीन कालमा देवता र असुरहरू ठूलो युद्धको तयारीमा लागे । त्रिदेव र सम्पूर्ण देवगणले देवराज इन्द्रलाई विजयी गराउन ध्वजा बनाएर त्यसलाई पूजा गरेर इन्द्रलाई हस्तान्तरण गरे । इन्द्रले समातेकाले त्यस ध्वजालाई इन्द्रध्वजा भनियो । देवासुर संग्राममा देवताहरूको विजय भएपछि इन्द्रध्वज पूजा र समारोहले निरन्तरता पायो । स्वर्गलोग र पृथ्वीमा समेत विजयको कामनाले राजाहरूले इन्द्रध्वज स्थापना गर्न थाले । पृथ्वीको राजा उपरिचर वसुलाई देवराज इन्द्रले इन्द्रध्वजा दिएपछि उनले युद्धमा सजिलै विजय हासिल गरेको चर्चाले सबैमा यो पर्व मनाउने हौसला जाग्यो । आफ्नो राज्यमा सुख, समृद्धि वृद्धि गर्न इन्द्रध्वजा स्थापना गर्ने परम्परा बस्न थाल्यो। भाद्र शुक्ल द्वादशीका दिन हनुमानढोकाअगाडि धार्मिक विधिपूर्वक इन्द्रध्वजासहितको लिङ्गो ठडयाइएपछि प्रारम्भ हुने यो जात्रा विभिन्न प्रकारका नाचगान, रथयात्रा र देवदेवताको पूजाआजा गरी आठदिनसम्म मनाइन्छ। तान्त्रिक विधिद्वारा पूजा गरी काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाको उग्रचण्डी नालास्थित जङ्गलमा छोडिएको बोकाले छोएको रूख काटी एकादशीका दिन विधिपूर्वक इन्द्रध्वजाको लिङ्गो तयार पार्ने गरिन्छ। हनुमानढोका दरवारक्षेत्रमा कालभैरवको विशाल मूर्ति अगाडि धार्मिक विधि अनुसार उक्त लिंगो ठड्याएपछि इन्द्रजात्राको चहलपहल सुरू हुन्छ। यसरी ठडयाइएको लिङ्गोलाइ ‘इन्द्रध्वजोत्थान’ पनि भनिन्छ। नेपाल भाषामा ‘योसीं’ भनिने उक्त लिंgगोमा मंगल सूचकका विभिन्न चिह्न अङ्कित पताका झुन्ड्याएको हुन्छ। उक्त लिंगो ठड्याएपछि फेंदमा हात्ती चढेको सुनको जलप लगाइएको इन्द्रको प्रतिमा राखेर पूजा गरिन्छ र लिंगो ठड्याउँदा नेपाली सेनाको ब्यान्ड, गुरुजुको पल्टन र पञ्चेबाजा समूहले मंगलधुन बजाउँछन। इन्द्रजात्रामा इन्द्रध्वजा उत्थान गर्ने परम्परा राजा प्रतापसिंह मल्लले चलाएको इतिहासमा उल्लेख छ। यस अवसरमा हनुमानढोका दरवारक्षेत्रमा रहेको श्वेतभैरवको विशाल सरभमुख सर्वसाधारणलाई दर्शन र पूजाका लागि खुला गरिन्छ। यस पर्वमा हनुमानढोकालगायतका क्षेत्रमा जीवितदेवीका रूपमा रहेकी कुमारी, गणेश र भैरवको रथयात्रा गर्ने परम्परा छ। इन्द्रध्वजाको लिङ्गो ठडयाएपछि सुरू भएको जात्राभरि।आठ दिनसम्म राजधानीका विभिन्न ठाउँमा भक्कुनाचहलचोकको (सवभकु ), भक्तपुरको महाकालीनाच, मजिपातको मजिपमत लाखेनाच, दसअवतार तथा इन्द्रको वाहन ऐरावतहात्तीको प्रतिकका रूपमा(किलागलका पुलुकिसी) पुलुकिसी नाच नचाउने गरिन्छ।यस उपलक्ष्यमा काठमाडौबाट करिब चार कोस पश्चिम पर्ने दहचोकस्थित इन्द्रदहमा रातभर जाग्राम बसी भोलिपल्ट स्नान गरेर मेला भर्न भक्तजनको घुइचो लाग्छ। साथै कुमारीघरअगाडि रहेको त्रिलोकनारायण मन्दिरमा विष्णुले लिएको दस अवतार देखाइन्छ। यसपछि बहुमतः निकाल्ने भनी बाँसलाई माला उनेर लामो बनाइ त्यसमा बत्ती बाली नगर परिक्रमा गराइन्छ। यो जात्रा काठमाडौंका मानन्धर समुदायले गर्छन। यंलाथ्व पूर्णिमा जात्राको चौथो दिन थहने याः भनेर गणेश भैरव र कुमारीको रथलाई कान्तिपुर नगरिको माथिल्लो भाग मरुबाट माथि असनसम्म परिक्रमा गराइन्छ। त्यस दिन नेवार समुदायका मानिसहरूले समय्बजि खान्छन्। यंलागा चौथीका दिन नानिचा याः भनेर गणेश भैरव र कुमारीको तीनवटै रथलाई किलागल परिक्रमा गराई बेलुकीको साइतमा लिङ्गो ढालेर जात्राको। समापन गरिन्छ। यसरी आठदिन सम्म नेवार समुदायले इन्द्रजात्रा मनाउंछन। इन्द्रजात्रामा मरुटोलमा मरुसत्तल र सिंल्यंसत्तःको बीचमा अग्लो डबली बनाई चार सिंहमाथि रहेको खटमा इन्द्रको मूर्तिलाई डोरीले बाँधेर राख्ने चलन छ। संस्कृतिविद्हरूका अनुसार आमालाई वसुन्धराको व्रत बस्न आवश्यक पारिजातको फूल र कर्कलो पृथ्वीमा लिन आएका देवराज इन्द्रलाई मालीलाई नसोधि टिपेकोमा चोर सावित भै डोरीले बाँधी सवैलाई देखाएको भनी मरुटोलमा इन्द्रलाई डोरीले बाँधेर राखेको मूर्ति प्रदर्शन गरिएको लोककथन छ। इन्द्रचोक, किलागल र नरदेवीमा पनि इन्द्रको मूर्तिलाई त्यसरी नै अग्लो डबली बनाई प्रदर्शनमा राखिन्छ। इन्द्रजात्राकै अवसरमा मध्यरातमा इन्द्रचोकमा रहेको किराँती राजा यलम्बरको शीर भनिने आकाशभैरवको मूर्तिलाई मन्दिरको बाहिर खट बनाएर राखी विभिन्न प्रकारका फूलले सिंगारेर पूजा गरिन्छ। साथै धिमेबाजाको तालमा प्रसादका रूपमा भैरवको मुखमा जडित नलीबाट सर्वसाधारणका लागि जाँड र रक्सीको धारा बगाउने परम्परा छ। लिंगो गाडेको तेस्रो दिन अर्थात यंलाथ्व चतुर्दशीका दिन क्वहने याः भनेर नेवार समुदायले मान्दै आएको जिवित देवी कुमारी भैरव र गणेशलाई रथमा राखी काठमाडौंको पुरानो कान्तिपुर नगरीको तल्लो आधा भाग परिक्रमा गराइन्छ। यो जात्रा गर्नु अघि हनुमानढोकाको गद्दीबैठकमा राष्ट्रप्रमुख उपस्थित भइ गणेश भैरव र कुमारीको पूजा गरी जात्रा हेर्नुपर्ने प्रचलन छ | यो जात्रामा राष्ट्रप्रमुखको उपस्थिति जयप्रकाश मल्लको पाला देखि चलिआएको हो र कान्तिपुरका अन्तिम मल्ल राजा जयप्रकाश मल्लले जिवित देवी कुमारीको रथ जात्रा चलाई आफू स्वयम रथमा बसी नगर परिक्रमा गर्ने गर्दथे भन्ने लोक कथन छ। यसै दिन बेलुकी गणेश, भैरव र कुमारीको रथ परिक्रमा सकिएपछि मरुटोलबाट बर्षभरिमा मृत्यु भएका ब्यक्तिका परिवारजनले सतविज छर्दै कान्तिपुर नगरी परिक्रमा गर्छन। यसपछि बहुमतः निकाल्ने भनी बाँसलाई माला उनेर लामो बनाइ त्यसमा बत्ती बाली नगर परिक्रमा गराइन्छ। यो जात्रा काठमाडौंका मानन्धर समुदायले गर्छन। यंलाथ्व पूर्णिमा जात्राको चौथो दिन थहने याः भनेर गणेश भैरव र कुमारीको रथलाई कान्तिपुर नगरिको माथिल्लो भाग मरुटोलबाट माथि असनसम्म परिक्रमा गराइन्छ। त्यस दिन नेवार समुदायका मानिसहरूले सम्यबजी खान्छन्। यंलागा चौथी(आश्विन कृष्ण चौथी)का दिन नानिचा याः भनेर गणेश भैरव र कुमारीको तीनवटै रथलाई किलागल परिक्रमा गराई बेलुकीको साइतमा लिङ्गो ढालेर जात्राको समापन गरिन्छ। http://www.newari.jheeguinformation.com बाट साभार गरिएको ।इन्द्रजात्रा किम्बदन्ती
जात्रा आरम्भ
बुबाको मुख हेर्ने दिन, पितृसम्मान दिवस, कुशे औंसी
पितृदेवो भव। बुबाको मुख हेर्ने, कुशे औंसी अर्थात् पितृसम्मान दिवसका अवसरमा समस्त सन्ततिका जनक सृष्टिकर्ता, कर्मप्रदायक, संरक्षक तथा दयावान् सम्पूर्ण पिताहरूलाई लाख–लाख प्रणाम। सबै सन्तानहरूलाई माता–पिताप्रतिको कर्तव्य पालना गरी वहाँहरूलाई सधैं खुसी राख्न आग्रह गर्दै सबै पिताहरूलाई वहाँहरूको सुस्वास्थ्य, सदैव सन्तानका साथ अपार खुसी र सुखमय दीर्घजीवनका लागि हार्दिक मंगलमय शुभकामना। सनातन धर्ममा कुशको महत्त्व अत्यधिक भएकाले धार्मिक कृत्यमा कुशको प्रयोग गरिन्छ। देवकार्य, पितृकार्यलगायत हरेक धार्मिक कार्य कुशबिना सम्पादन हुँदैन। कुशको पवित्र लगाएर कुश हातमा लिएर सनातन धर्ममा कुशको महत्त्व अत्यधिक भएकाले धार्मिक कृत्यमा कुशको प्रयोग गरिन्छ। देवकार्य, पितृकार्यलगायत हरेक धार्मिक कार्य कुशबिना सम्पादन हुँदैन। कुशको पवित्र लगाएर कुश हातमा लिएर मात्र संकल्प एवं देव–पितृहरूको पूजनादि कर्म गरिन्छ। सन्ध्यामा पनि कुशको विशेष महत्त्व छ। ब्रह्माजीको उत्पत्तिसँगै कुशको पनि उत्पत्ति भएको हो। त्यसैले इन्द्रादि देवताहरू पनि कुशको प्रयोग गरेर कुशको पवित्र धारण गरेर मात्र यज्ञ, व्रत, तप आदि गरेको प्रसंग पुराणहरूमा धेरै पाइन्छ। कुश–पवित्र धारण गरेको विप्रादि व्यक्ति इन्द्रको बज्र, नारायणको सुदर्शन चक्र, एवं भगवान् शंकरको त्रिशूलसमान नै शक्तिशाली मानिन्छ। भगवानले वराह अवतार लिएर पृथ्वीको उद्धार गर्ने क्रममा हिरण्याक्ष दैत्यलाई वध गर्नुभयो र त्यसपछिको थकाइ मेट्नका लागि समुद्रकिनारमा जानुभयो। त्यहाँ आराम गर्दा झरेका वराह भगवानका रौंहरू नै पछि कुश एवं काश भएर उम्रिए। यसरी भगवान् वराहबाटै कुशको उत्पत्ति भएको प्रसङ्ग शास्त्रमा पाइन्छ। यस्तै, स्वस्थानीको कथाप्रसङ्गमा पनि वृन्दाले विष्णु भगवानलाई श्राप दिएका कारण घाँस हुनुपरोस् भनेको घाँस नै कुशरूपमा आएको भन्ने कुरा त्यहीं स्पष्ट हुन आउँछ। जसरी पनि भगवानसँग सम्बन्धित भएर आएको कुशलाई यज्ञादिमा प्रयोगमात्र होइन, कर्ता, आचार्य आदिले शुद्धता एवं रक्षणार्थ तथा बलशाली बन्न पनि कुशको पवित्र लगाउने, कुशको आसनमा बस्ने र कुशदण्ड लिएर मात्र सन्ध्यावन्दनदेखि लिएर सम्पूर्ण धार्मिक कृत्य सम्पादन गर्नुपर्ने शास्त्रीय मान्यता रहेको छ। प्रयोगपारिजात लगायतका धर्मशास्त्रीय ग्रन्थमा कुशको विशेष महत्त्व दर्साइएको छ। स्नाने होमे जपे दाने स्वाध्याये पितृकर्मणि । घरनजिकै कुश रोप्ने बारी नै छुट्याइएको हुन्छ। पानी जम्ने ठाउँमा कुश नफस्टाउने हुनाले भिरालो जग्गामा कुश रोपिन्छ। रोपेको कुशलाई कुशे औंसीको दिन भूमि एवं कुशको पूजा गरी धूपबत्ती गरेर क्षमा समेत मागी कुश उखेल्नुपर्छ। भाद्र कुष्ण औंसीमा कुश संग्रह गरिने भएकाले यसलाई कुशोत्पाटिनी अमावाश्या भनिन्छ। यसै दिन वर्षदिनलाई आवश्यक कुश संग्रह गरिन्छ। यद्यपि सम्भव भए दैनिक पूजामा फूल टिपेसरह नै प्रत्येक दिन कुशको संग्रह गर्न पनि सकिन्छ। तर त्यो सधैं सम्भव नहुने भएकाले कुशे औंसीमै कुश उखेलेर राख्नुपर्छ। कुशे औंसीमा उखेलिएको कुश वर्षदिनसम्म पवित्र रहने हुँदा वर्षभरि चलाउन मिल्छ भनिएकोछ। तर सोम’bout औंसी परेका दिन उखेलेको कुश चाहिँ १२ वर्षसम्मै चलाउन हुन्छ भन्ने जनश्रुति पनि पाइन्छ। यस प्रकारको कुश संग्रहको विधिमा कुश रोपेको बारीमा बिहान गएर पूर्व वा उत्तर फर्किएर यो मन्त्र उच्चारण गरी कुशको प्रार्थना गर्नुपर्छ– ॐ विरिञ्चिना सहोत्पन्न ! परमेष्ठिनिसर्गज । प्रार्थना गरेपछि ‘ॐ हुँ फट् स्वाहा’ मन्त्र उच्चारण गरी कुशको फेदमा समाएर उखेल्नुपर्छ। यसरी विधिपूर्वक यस दिन उखेलेको कुश व्रत, दान, पुण्यकर्म, पूजा, श्राद्ध आदि कर्ममा वर्षदिनसम्म चलाउन सकिन्छ। शास्त्रीय भाषामा ‘अयातयामा’ अर्थात् वर्षदिन सम्मका लागि यस दिन उखेलेको कुश बासी हुँदैन भनिएको छ। परदेश आदिको वासमा या कर्मकालको अवस्थामा कुश नपाइएमा कास, जौ, दूबो, उशीर, कुन्द, गहुँ, धान, मूँज तथा बाबियोलाई पनि कुशसमान व्यवहारमा ल्याउन सकिन्छ भनी धर्मशास्त्रमा बताइएको छ। यस्तै यिनीहरूको अभावमा सुन, चाँदी र तामाको पनि प्रयोग गर्न सकिने शास्त्रवचन रहेको छ– कुशाः काशा यवा दूर्वा उशीराश्च सकुन्दकाः । माता पितालाई जीवित एवं साक्षात् देवता भनिएको छ। धर्मशात्रमा समस्त मान्यजनभन्दा मातापितालाई बढी सम्मान गरेको पाइन्छ। हुन पनि व्यावहारिक जीवनमा पाइने शिक्षादीक्षाका साथै पितृअंश सन्तानमा रहेका कारण नै श्रुतिले पनि ‘आत्मा वै पुत्रः’ भनेर आफ्नो स्वरूप नै पुत्र रूपमा उत्पन्न भएको हो भनिएको छ। पिता नै छोराको रूपमा प्रस्तुत भएको हुन्छ। अर्काेतर्फ यो संसारमा जन्माएर हुर्काएर दस महिनासम्म पेटमा राखेर शिक्षादीक्षा दिएर योग्य बनाएर विवाहसम्मका संस्कार समेत सम्पन्न गरिदिएर हुर्काएका छोराछोरीप्रति आमाबुबाको पूर्ण भरोसा एवं विश्वास रहेको हुन्छ र हुनु स्वभाविक पनि हो। पलपलको संरक्षण नभएको भए आज कतिपय छोराछोरीहरू लुला लङ्गडा एवं अपाङ्ग भएर अस्पतालको मात्र वास हुो हुन्थे होलान्। ती सारा दुःख कष्ट झेलेर एक सक्षम सन्तानमात्र नभई देशको आदर्श नागरिक जन्माउन र बनाउनमा आआफ्ना जुन मातापिताको योगदान छ, अतिभार वहन समेत गर्नुभएको छ, त्यस्ता मातापिता पदधारी त्यस प्रकारका योग्य मातापितामा हृदयतः नमन गर्नु, सेवा गर्नु सबै सन्ततिको कर्तव्य हुन आउँछ। त्यसैले शास्त्रमा मातापिताको महत्त्व यसरी गाइएको पाइन्छ– माता गङ्गा समा तीर्थं पिता पुष्करमेव च। भरणपोषण पर्यन्तका कृत्य सम्पादन गरी सक्षम एवं देशको आदर्श नागरिक बनाएर ऐहिक एवं पारलौकिक खुसी एवं सुख वहन गर्ने क्षमतावान् व्यक्तित्व बनाउनुभयो, त्यसका लागि म सदा ऋणी छु भनेर मातापितालाई नमन गरेको प्रसङ्ग धर्मशास्त्रमा बारम्बार आइरहन्छ। यस भाद्र कृष्ण औंसीको दिनलाई कुश चयनका साथै पितृसम्मान दिवसका नामले पनि चिनिन्छ । लौकिक भाषामा यसलाई बुबाको मुख हेर्ने दिनका नामले व्यवहार गरिन्छ । जीवित पिता हुनेले मीठोमीठो परिकार बनाएर उपयोगी कपडा आदिद्वारा सम्मान गर्ने, दर्शन गर्ने आफूले बनाएका परिकार खुवाउने चलन छ भने पिता मरेका पुत्रले चाहिँ नजिकको तीर्थ गोकर्ण आदिमा गएर पिताको नाममा पितालाई शान्ति मिलोस्, पितृलोकमा सहज वास होस्, विष्णुबैकुण्ठ लोकको गमन होस्, कष्ट भए हामीले गरेको तिथिश्राद्ध एवं यस पितृसम्मान दिवसमा पितृका नाममा गरेका दानपुण्य एवं श्राद्धादिले वहाँको कल्याण होस् भन्ने कामना गरेर श्राद्धआदि गर्नुपर्छ। विद्यालय, पाठशालामा मठ मन्दिरमा गएर ब्राह्मणभोजन गराउने पिताको नाममा छात्रवृत्ति राख्ने, पाटी पौवा धर्मशाला आदिको निर्माण वा शुभारम्भ गर्ने जस्ता कार्यहरू गर्ने पनि शास्त्रीय परम्परा रहेको पाइन्छ। पितृहरूका नाममा गरिने कृत्यका लागि बुबाको मुख हेर्ने दिन अत्यन्त पवित्र दिन हो। जीवित अवस्थामा मातापिताको भरमग्दुर सेवा गर्नु नै छोराछोरीको प्रमुख कर्तव्य हो भने मृतात्माको शान्ति एवं पछि दुःख नहोस् भनेर श्राद्ध, दानलगायत पुण्यकर्म गर्नु अर्काे विशेष पक्ष हो। यी दुवै कर्म छोराछोरीका कर्तव्यप्रधान कर्म हुन्। यी कर्ममा देखावटी, अपवित्रता, कलुषित भाव राख्नु हुँदैन। यसप्रकारका समस्त कर्महरूको समष्टि नाम नै सत्कर्म हो। यसै तिथिमा काठमाडौंको गोकर्ण, सुनसरीको वराहक्षेत्र एवं विष्णुपादुकामा देवघाटादि तीर्थहरूमा पनि पितृसम्बन्धी श्राद्धआदि कृत्य गरिन्छ भने घरघरमा कुश भित्र्याएर कुशे औंसी मनाइन्छ।कुशको शास्त्रीय सन्दर्भ
करौ सदर्भौ कुर्वीत तथा सन्ध्याभिवादने ।।कुश संग्रह गर्ने विधि
नुद सर्वाणि पापानि दर्भ स्वस्तिकरो भव ।।
गोधूमा बीहयो मौञ्जा दशदर्भाः सबल्वजाः ।।
कुशाः काशाः शरा दूर्वा यवगोधूमवल्वजाः ।
सुवर्णं राजतं ताम्रं दशदर्भाः प्रकीर्तिताः ।।बुबाको मुख हेर्ने – कुशे औंसी – पितृसम्मान दिवस
गुरुः केदारकं तीर्थं माता तीर्थं पुनः पुनः।।
…भरणं पोषणञ्चैव भोजनं रससंयुतम्।
कारितामेव भो तात पितृदेव नमोsस्तुते।।
नेपालसंग सम्वन्धित तिथि, मिति, धार्मिक चाडपर्व तथा दिवसहरूको सम्पूर्ण जानकारी
बुबाको मुख हेर्ने दिन, पितृसम्मान दिवस, कुशे औंसी
By प्रा.डा. देवमणि भट्टराई in चाडपर्व .
