‘नेक्सस’ जडानको जालोभित्र हराएको मानवता - sahityapost.com

युभाल नोआ हरारी आजका युगका ती दुर्लभ चिन्तकहरूमध्ये एक हुन्, जसले इतिहास, विज्ञान र दर्शनलाई एउटै चेतनाको धागोमा बाँधेर मानवसभ्यताको गहिरो आत्मा उजागर गर्छन् । उनी समयका सूक्ष्म पाठक, भविष्यका शान्त द्रष्टा र चेतनाका अन्वेषक हुन् । उनका शब्दहरू तथ्यको कठोर धरातलमा उभिए पनि, तिनमा कविताको लय, मिथकको गहिराइ र मानव अनुभूतिका कम्पनहरू मिसिएका हुन्छन् । सेपिअन्स, होमो डेअस र नेक्सस जस्ता कृतिहरूमार्फत उनले मानवताको विगत मात्र होइन, सम्भावित भविष्यको पनि नक्शा कोरेका छन्, जहाँ प्रश्न नै अन्तिम उत्तरभन्दा गहिरो हुन्छ । आजको विश्व सूचना, प्रविधि र शक्ति–सम्बन्धको जटिल जालोमा बेरिँदै गएको छ । मानिसले सिर्जना गरेको ज्ञानको सञ्जाल अब स्वयं मानिसमाथि नै प्रभुत्व जमाउन थालेको युगमा हामी उभिएका छौँ । जडानको तीव्र विस्तारसँगै मानव चेतनामा द्वन्द्व उत्पन्न भएको छ । एउटा यस्तो द्वन्द्व, जहाँ हरेक व्यक्ति हजारौं सन्देश, विचार र छविहरूले घेरिएको छ, तर आत्मिक शान्ति र अर्थको खोजमा अझै तिर्खाइरहेको छ । बाह्य रूपमा समाज एकअर्कासँग नजिकिँदै गएको देखिन्छ, तर आन्तरिक रूपमा मानिस एक्लोपन, असमझदारी र भ्रमको अन्धकारमा हराउँदै गएको छ । यस सन्दर्भमा सूचना ज्ञानको माध्यम मात्र नभई शक्ति र नियन्त्रणको माध्यम बनेको छ । प्रविधिले सभ्यतालाई सहजता दिएको छ, तर त्यससँगै स्वतन्त्र सोच, सहृदयता र मानवीय संवेदना झन् दुर्बल हुँदै गएका छन् । मनुष्य आफ्नो नै सिर्जनाको शिकार बन्न थालेको यस अवस्थाले आत्मचिन्तनको आवश्यकता देखाएको छ । यिनै पृष्ठभूमिमा आधुनिक समयको मानसिक, सामाजिक र नैतिक स्थितिलाई बुझ्न, प्रश्न गर्न र पुनःपरिभाषित गर्न यो विषय अत्यन्त सान्दर्भिक र आवश्यक बन्दै गएको छ । मानिसले लामो समयदेखि सूचना र सत्यलाई एउटै रूपमा बुझ्दै आएको छ । कुनै पनि सूचनालाई सहजै सत्य ठान्ने प्रवृत्ति मानव स्वभावमा गाडिएको छ । तर ‘नेक्सस’ले यही मौलिक भ्रान्तिलाई कठोर रूपमा प्रश्न गर्छ । हरारीका अनुसार सूचना सत्यको सेवक होइन, बरु शक्ति प्राप्त गर्ने प्रमुख साधन हो । इतिहासका प्रत्येक कालखण्डमा जसको हातमा सूचना संकलन, नियन्त्रण र वितरणको अधिकार रह्यो, त्यही व्यक्ति वा समूहले सत्ता र समाजको दिशा निर्धारण गर्‍यो । सत्य बोल्ने र झूट बोल्नेभन्दा पनि महत्त्वपूर्ण कुरा यो बन्यो कि “कसले सूचना फैलायो” र “कसका हातमा माध्यम रह्यो ।” यस अर्थमा सूचना नै आधुनिक संसारको सबैभन्दा शक्तिशाली अस्त्र बनेको छ । आजको डिजिटल युगमा यो शक्ति अदृश्य बनेको छ । एल्गोरिदम, खोज प्रणाली र सामाजिक सञ्जालहरू मानवीय इच्छाभन्दा पहिले नै मान्छेको रुचि, डर र चाहनालाई विश्लेषण गरी एउटा निश्चित ढाँचामा ढालिदिन्छन् । मानिसलाई लाग्छ, ऊ आफ्नै इच्छाले संसार छान्दैछ, आफ्नो रोजाइअनुसार सामग्री हेर्दैछ, तर यथार्थमा उसका निर्णयहरू गणनात्मक सूत्रहरूद्वारा निर्देशित भइरहेका हुन्छन् । डिजिटल संरचनाले मानिसलाई स्वतन्त्र चिन्तक हैन, योजनाबद्ध उपभोक्तामा सीमित गर्दैछ । हरारीको यस आलोचनामा एउटा ठूलो चेतावनी लुकेको छ—यदि मानव चेतनाले आफ्नो स्वायत्तता जोगाउन नसकेमा भविष्यका निर्णयहरू मानिसले होइन, यन्त्र र प्रणालीले गर्नेछन् । यस अवस्थामा स्वतन्त्र इच्छा दार्शनिक अवधारणा भएर बाँकी रहनेछ । नेक्सस मूलतः मानव आत्मनिर्णयको क्षीण हुँदै गएको अवस्थामाथि लेखिएको शोकगीत हो । र त्यसैले यो प्रश्न अझ गहिरो हुँदै जान्छ के हामी साँच्चिकै निर्णय गर्छौं, वा हामीलाई निर्णय गराइन्छ मात्र ? यही द्वन्द्व नै नेक्सस को मूल धड्कन हो, जसले आधुनिक मानव चेतनालाई लगातार झस्काइरहन्छ । आधुनिक संसारको सबैभन्दा दुःखद व्यंग्य यही हो—मानिस आज सञ्जालले घेरिएको छ, तर आत्मिक रूपमा एक्लो बन्दै गएको छ । जहाँ हजारौं अनुहारहरू एउटै पर्दामा देखा पर्छन्, त्यहाँ पनि हृदयले अनुभूत गर्ने तातोपन हराउँदै गएको छ । हरारीले यस विरोधाभासलाई सामाजिक समस्या होइन, चेतनाको ठूलो संकटका रूपमा प्रस्तुत गर्छन् । जति नेटवर्क फैलिँदै जान्छ, उति मानवीय संवेदनाको घेरा साँघुरिँदै गएको छ । सम्बन्ध संख्या बढ्दै छ, तर आत्मीयता घट्दैछ; संवाद द्रुत बन्दैछ, तर अर्थ शून्य जस्तै हुँदैछ । ‘लाइक, सेयर र सब्स्क्राइब’ का संकेतहरूमा बाँधिएको मानिस आफ्नो वास्तविक अस्तित्वभन्दा प्रतिक्रियाको पछि दौडिरहेको छ । उसले अब सम्बन्धलाई अनुभूति होइन, गणनाको माध्यमले तौलन थालेको छ । फलोअरको संख्याले आत्ममूल्य निर्धारण भइरहेको छ, दृश्यताको खोजीले आन्तरिक शान्ति गुम्दै गएको छ । आँखाले संसार स्क्रिनमै देख्न खोज्छ, तर आत्मा त्यस पर्दाभित्र हराइरहेको हुन्छ । यस अर्थमा नेक्सस एक सामाजिक विलाप हो ।मानवता प्रविधिको तार र भर्चुअल तरंगहरूबीच च्यातिँदै गएको पीडाको दस्तावेज । यो हाम्रो समयको मौन आर्तनाद हो, जसले मानिसलाई फेरि आफूभित्र फर्कन आह्वान गर्छ । डाटा र सत्ताको यो खतरनाक मिलन नेक्ससको सबैभन्दा अँध्यारो तर सबैभन्दा सत्य विम्ब हो । जहाँ परम्परागत तानाशाही बल, हतियार र डरमा आधारित हुन्थ्यो, त्यहाँ आधुनिक तानाशाही मुस्कान, सुविधा र ‘व्यक्तिगत अनुभव’को आवरणमा लुकेको छ । मानिसले जे हेर्छ, जति समय हेर्छ, जसलाई प्रेम गर्छ, जसबाट डराउँछ—यी सबै क्रियाकलाप अब निजी क्षण होइनन्; यी सबै गणनाका कच्चा पदार्थ बनिसकेका छन् । यहीँबाट सत्ता जन्मिन्छ—मौन, अदृश्य र अपूरोभाषी तर सर्वशक्तिमान । हरारी देखाउँछन्—मानिस अब स्वभावले होइन, साँचेले बाँचिरहेको छ । निर्णयको दिशालाई अदृश्य हातले अगाडि बढाइरहेको हुन्छ, र त्यो हात नै एल्गोरिदमिक संरचना हो । हामी जति सोच्दछौँ— ‘यो मेरो छनोट हो’ त्यति नै त्यो छनोट पूर्वनिर्धारित भइसकेको हुन्छ । यसरी स्वतन्त्र इच्छा भ्रममा सीमित हुँदै जान्छ र चेतना स्वचालित प्रक्रियामा रूपान्तरित हुँदै जान्छ । सबैभन्दा भयावह कुरा के भने मानिस यस नियन्त्रणलाई प्रतिरोध होइन, सुविधा ठान्न थालेको छ । निजताको त्याग नियम होइन, स्वीकृति बनिसकेको छ । निगरानी अब डर होइन, सामान्यता बनेको छ । यही अवस्थाले भविष्यलाई स्वचालित होइन, भावनाहीन, स्मृतिविहीन र आत्माविहीन बनाउने खतरा बोकेको छ । नेक्सस यही चेतावनीको गुञ्जन हो । यदि मानवले चेतनाको पहरा दिएन भने, प्रविधि हाम्रो औजार होइन, हाम्रो नियति बन्नेछ । र सम्भवतः, त्यो बेला मानिस जीवित त हुनेछ, तर आफूको अस्तित्वसँग अपरिचित हुनेछ । हामी प्रायः भन्ने गर्छौं कि प्रविधि स्वयंमा तटस्थ हुन्छ, यसको परिणाम प्रयोग गर्ने हातमा निर्भर गर्दछ । तर नेक्ससले यस भनाइको आधार नै हल्लाइदिन्छ । हरारीका अनुसार कुनै पनि प्रविधि शून्य चेतनामा जन्मिंदैन । यसको उद्गमको गर्भमै स्रष्टाको दृष्टिकोण, उद्देश्य र शक्ति–सन्तुलनको बीज रोपिएको हुन्छ । त्यसैले प्रविधि उपकरण होइन, यो एक विचारधारा पनि हो, जसले समाजको दिशा अजानमै मोडिरहेको हुन्छ । गुटेनबर्गको मुद्रण यन्त्रले ज्ञानलाई फैलाएको मात्र होइन, उसले धार्मिक र राजनीतिक संरचनाको सन्तुलन बदलिदियो । रेडियोले आवाजलाई सीमाहीन बनायो, तर त्यही आवाज भीडलाई नियन्त्रित गर्ने साधन पनि बन्यो । टेलिभिजनले संसारलाई बैठक कोठामा ल्यायो, तर थुप्रै सत्यहरूलाई दृश्यको आडमा लुकायो । इन्टरनेटले सबैलाई बोल्ने अधिकार दिएको जस्तो देखिन्छ, तर वास्तवमा त्यसले केही निश्चित शक्तिलाई अझ व्यापक बनाएको छ । यसरी नेक्सस विगतप्रति पनि उठाइएको कठोर प्रश्न हो । यसले जसरी इतिहासको प्राविधिक पदचिन्हलाई उत्खनन गर्छ, त्यो चेतावनी जस्तै लाग्छ । यदि विचार र नैतिकता प्रविधि सँगसँगै हिँड्न सकेनन् भने, प्रगति नै अन्ततः पतनको रूप लिन सक्छ । नेक्सस आफ्नो गहिराइ, दृष्टि र चेतावनीका कारण अत्यन्त महत्त्वपूर्ण कृति भए पनि यसमा केही रिक्तता महसूस हुन्छ । हरारीले आधुनिक मानव सभ्यतामाथि मडारिएको संकटलाई तीखो दृष्टिले देखाएका छन् । उनले डाटा, प्रविधि र शक्तिको सञ्जालले कसरी स्वतन्त्रता, चेतना र नैतिकतालाई घेराबन्दी गरिरहेको छ भन्ने कुरा प्रभावशाली रूपमा चित्रित गरेका छन् । तर समस्या यति विशाल र भयावह देखाइए पनि त्यसबाट मुक्त हुने स्पष्ट मार्ग भने धुम्मिएको जस्तो लाग्छ । यो पुस्तक पढ्दा पाठकलाई यस्तो अनुभूति हुन्छ—जस्तै कसैले अन्धकारमय समुद्रको बीचमा उभ्याएर चिच्याएर भनिरहेको होस्, “तिमी डुब्दैछौ !” तर उद्धारको डोरी हातमा थमाइएको हुँदैन । हरारी चेतावनी दिनुहुन्छ, सचेत गराउनुहुन्छ, भ्रम तोड्नुहुन्छ—तर समाधानको व्यावहारिक दिशानिर्देश कम प्रस्तुत गर्नुहुन्छ । उनी भविष्यको संकटप्रति अति सजग दार्शनिक जस्ता देखिन्छन्, तर त्यस संकटसँग जुध्ने मार्गदर्शक कम देखिन्छन् । यस कारण नेक्ससले डर, प्रश्न र आत्मचिन्तन त तीव्र रूपमा उत्पन्न गर्छ, तर आशा र विकल्पको बीउ अपेक्षाकृत कम रोप्छ । यो पुस्तकले पाठकलाई हल्लाउँछ, तर स्थिर आधारमा उभ्याउने जिम्मा अन्ततः पाठककै काँधमा छोडिदिन्छ । शायद यही नै यसको चेतनात्मक चुनौती हो—मानिस स्वयंले आफ्नो मार्ग खोजोस् भन्ने मौन आग्रह । हरारीको लेखन शैली वैज्ञानिक तथ्य र साहित्यिक सौन्दर्यको दुर्लभ संगम हो । नेक्सस पढ्दा पाठक कहिले अनुसन्धानको पानामा डुबेजस्तो महसूस गर्छ, कहिले कुनै दार्शनिक काव्यको लयमा बगिरहेको अनुभव हुन्छ । उनका विचारहरू सुक्खा तथ्यमा मात्र सीमित रहँदैनन्; ती इतिहासका पदचिन्ह, मिथकको प्रतिध्वनि र मानवीय अनुभूतिका सूक्ष्म स्पन्दनसँग मिसिएर प्रस्तुत हुन्छन् । यही मिश्रणले पुस्तकलाई जानकारीमूलक होइन, अनुभूतिमूलक बनाउँछ । हरारी शब्दहरू चयन गर्दा अर्थ होइन, अर्थको गहिराइ पनि बोकेर आउँछन् । उनका वाक्यहरू प्रश्नझैँ उठ्छन्, तर उत्तरभन्दा बढी आत्मचिन्तन जन्माउँछन् । पाठक पृष्ठ पल्टाइरहँदा बाहिरी संसार होइन, आफ्नै अन्तर्मनको यात्रा गरिरहेको जस्तो महसूस गर्छ । प्रविधि, शक्ति र चेतनाको विश्लेषण गर्दै पनि, अन्ततः उनको लेखनले मानिसलाई एउटै बिन्दुतर्फ फर्काउँछ—आफू को हुँ, र यस सञ्जालभित्र मेरो स्थान के हो ? यस अर्थमा नेक्सस पढिने पुस्तक होइन; यो अनुभूति गरिने ऐना हो । यहाँ पाठकले समाज, सभ्यता वा भविष्यभन्दा पहिले आफ्नै अनुहार देख्छ—प्रश्नहरूले घेरिएको, तर अझै परिवर्तन गर्न सकिने सम्भावनाले भरिएको अनुहार । नेक्ससको सबैभन्दा ठोस सन्देश यही हो—मानव जातिलाई अझ धेरै सञ्जाल होइन, अझ चेतना आवश्यक छ । सूचना हामीकहाँ असंख्य छन्, तर बुद्धता बिरलै भेटिन्छ । प्रविधि तीव्र गतिमा विकसित हुँदैछ, तर आत्मा भने मौन हुँदै गइरहेको छ । अल्गोरिदमले हाम्रो चाल, रुचि र चाहना आँक्छ, तर जीवनको अर्थ बुझ्ने काम उसले कहिल्यै गर्न सक्दैन । यहीँबाट मानिस र मेशिनबीचको मौलिक भिन्नता उजागर हुन्छ—एक स्वचालित छ, अर्को सजीव; एक गणनायोग्य छ, अर्को अनुभवयोग्य । यदि मानवले समयमै आफ्नो चेतनाको रक्षा गरेन, यदि उसले आत्मचिन्तन, करुणा, विवेक र नैतिकताको मार्ग रोजेन भने भविष्यका पुस्ताले “मानिस” शब्दलाई इतिहासको कुनै धूलोले ढाकिएको पानामा मात्र भेट्नेछन् । जीवित रहँदा पनि मानवता हराउने, चेतनामा भए पनि आत्मा नहुने युग शुरू हुन सक्छ । यस अर्थमा नेक्सस चेतावनी होइन—यो भित्रबाट उठेको एउटा आत्मिक आक्रोश हो । यो प्रविधिप्रति होइन, चेतनाविहीन जीवनशैलीप्रति गरिएको विद्रोह हो । र त्यो विद्रोहको अन्तिम सन्देश स्पष्ट छ—जोडिनु भन्दा पहिले, आफूभित्र फर्कन सिक । किनकि साँचो क्रान्ति बाहिर होइन, भित्रैबाट शुरू हुन्छ । The post ‘नेक्सस’ जडानको जालोभित्र हराएको मानवता appeared first on साहित्यपोस्ट.