भारतीय खगोलविदहरूले भेटे नागबेली आकाशगंगा: नाम राखियो अलकनन्दा - www.technologykhabar.com

भारतीय खगोलविदहरूले आकाशगंगा जस्तै ‘नागबेली’ आकाशगंगाको खोज गरेका छन् जुन ब्रह्माण्डको एकदमै प्रारम्भिक चरणदेखि नै अस्तित्वमा रहेको छ। यो नयाँ खोजले आकाशगंगाको विकासबारे विद्यमान बुझाईलाई परिवर्तन गर्न सक्छ। यो अनुसन्धान नासाको जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप प्रयोग गरेर गरिएको हो र यसको नेतृत्व पीएचडी विद्यार्थी राशि जैनले गरेकी हुन्। पुणेस्थित टाटा इन्स्टिट्यूट अफ फन्डामेन्टल रिसर्चको राष्ट्रिय रेडियो खगोल भौतिकी केन्द्रका प्रो. योगेश वड्डेकरले यो अनुसन्धानको मार्गदर्शन गरेका थिए। अध्ययन प्रतिष्ठित युरोपेली खगोल विज्ञान पत्रिका एस्ट्रोनोमी एन्ड एस्ट्रोफिजिक्स मा प्रकाशित भएको छ। आकाशगंगाहरू तारा, ग्रह, ग्यास र धुलोबाट बनेका विशाल तन्त्र हुन् जसलाई गुरुत्वाकर्षणले एकसाथ बाँधेर राख्छ। तिनीहरूको आकार केही हजार तारादेखि खर्बौँ तारासम्म हुन सक्छ र नागबेली अण्डाकार वा अनियमित आकारमा पाइन्छन्। शोधकर्ताहरूले यो आकाशगंगाको नाम हिमाली नदी अलकनन्दाबाट राखेका छन् जुन गंगाको दुई प्रमुख धारामध्ये एक हो। यो १२ अर्ब प्रकाश वर्ष टाढा अवस्थित नागबेली आकाशगंगा हो—अर्थात् यसको प्रकाश हामीकहाँ आइपुग्न १२ अर्ब वर्षभन्दा पनि बढी समय लागेको हो। यसै कुरा स्पष्ट पार्दै राशि जैन भन्छिन्, “हामी यो आकाशगंगालाई ठ्याक्कै त्यही रूपमै देखिरहेका छौँ, जस्तो कि यो बिग ब्याङपछि १.५ अर्ब वर्ष बित्दा देखिन्थ्यो। प्रारम्भिक ब्रह्माण्डमा यति सुगठित नागबेली संरचना पाइनु अत्यन्तै अप्रत्याशित हो।” टिमले पत्ता लगाए अनुसार अलकनन्दा केवल साधारण आकाशगंगा नभई एक प्रभावशाली ब्रह्माण्डीय शक्ति केन्द्रजस्तै छ। यसमा हाम्रो सूर्यभन्दा करिब १० अर्ब गुणा धेरै पिण्ड छ। बीबीसीहिन्दीका अनुसार अलकनन्दाले हरेक वर्ष नयाँ ताराहरू बनाइरहेको छ जुन दर हाम्रो आकाशगंगाको वर्तमान तारा निर्माण दरभन्दा २०–३० गुणा बढी हो। यसलाई विशेष बनाउने कुरा यसको नागबेली संरचना हो—दुई भुजाजस्तै भागहरू एक चम्किलो केन्द्र वरिपरि बेरिएको जस्तो देखिन्छ। पृथ्वीबाट धेरै टाढा भए पनि गुरुत्वाकर्षणले यसको प्रकाश ठूलो देखाइदिन्छ जसले खगोलविद्हरूलाई यसको सूक्ष्म संरचना बुझ्न मद्दत गरेको हो। राशि जैन भन्छिन्—“हाम्रो आकाशगंगालाई हिन्दीमा ‘मन्दाकिनी’ भनिन्छ, त्यसैले यसलाई ‘अलकनन्दा’ नाम दिइयो।” जेम्स वेब टेलिस्कोप बन्नुअघि प्रारम्भिक ब्रह्माण्डका आकाशगंगाहरू अव्यवस्थित, गुच्छामुखी र अशान्त हुन्छन् र स्थिर नागबेली संरचना ब्रह्माण्ड धेरै अर्ब वर्ष पुरानो भएपछि मात्रै देखापर्छ भन्ने खगोलविद्हरूको मान्यता थियो। प्रारम्भिक आकाशगंगाहरू “तातो” र उत्तेजित अवस्थामा हुन्थे, जसलाई चिसिन र स्थिर नागबेली ढाँचा बनाउन निकै समय लाग्थ्यो भन्ने मुख्य मान्यता थियो। तर वड्डेकर भन्छन्, “अलकनन्दाले बिलकुलै फरक कथा सुनाउँछ। १० अर्ब सौर्य पिण्डका तारा जम्मा गर्दै ठूलो नागबेली डिस्क निर्माण गर्नु ब्रह्माण्डीय हिसाबले अत्यन्तै छिटो प्रक्रिया हो।” धेरै आकाशगंगाहरू १०–१३.६ अर्ब वर्ष पुराना छन्जु न ब्रह्माण्डकै उमेरको आसपास छ। यस्ता विशाल समयसीमाबीच अलकनन्दाको खोजले विशेष महत्व राख्छ। अब शोधकर्ताहरू दुई मुख्य सम्भावना जाँच्दैछन्: घनत्व तरंगहरू आकाशगंगाको डिस्क हुँदै बग्दै स्थिर नागबेली ढाँचा बनाइराख्ने प्रक्रिया।यो सामान्यतया चिसो, शान्त डिस्कमा देखिन्छ, जुन बिस्तारै ग्यास सङ्कलनमार्फत बढ्दै जान्छ। छेउछाउका सानातिना आकाशगंगाबाट हुने उथल–पुथल जसले अस्थायी रूपमा नागबेली भुजा जन्माउन सक्छ।तर यस्तो संरचना सामान्यतया लामो समयसम्म टिक्दैन। अर्को समस्या अलकनन्दाको विकास सम्भवतः हिंसात्मक विलयबाट नभई सहज रूपमा भएको छ भन्ने हो। सबैभन्दा ठूलो चुनौती सामान्यतया करिब १ अर्ब वर्ष लाग्ने यति धेरै तारा बनाउने प्रक्रिया यसले करिब ६० करोड वर्षमै कसरी बनायो भन्ने बुझ्नु हो। यही विसंगतिले खगोलविद्हरूलाई नागबेली संरचना निर्माणबारेका पुराना सिद्धान्त पुनर्विचार गर्न बाध्य पार्दैछ। यसका गुणहरू विश्लेषण गर्न टोलीले स्पेक्ट्रल एनर्जी डिस्ट्रिब्युसन (एसईडी) मोडेलिङ प्रयोग गर्यो। निष्कर्षअनुसार, यसमा मध्यम मात्रामा धुलो छ र यसको उमेर करिब १९.९ करोड वर्ष मात्र हो—जबकि ब्रह्माण्डको उमेर त्यतिबेला करिब १.५ अर्ब वर्ष थियो। वैज्ञानिकहरूका अनुसार अलकनन्दाको दूरी (रेडशिफ्ट) त सही मापन भइसकेको छ, तर यसको आन्तरिक संरचनाको अझ विस्तृत अध्ययन आवश्यक छ। भविष्यमा जेम्स वेब टेलिस्कोप तथा अटाकामा लार्ज मिलिमिटर एरे (एएलएमए) जस्ता उपकरणहरूले यस युवा आकाशगंगाको व्यवहार बुझ्न मद्दत गर्नेछन्। यी उपकरणहरूले यसको डिस्कको गति मापन गर्न सक्नेछन्। साथै नागबेली भुजा बनाउन डिस्क चिसो र शान्त हुनुपर्छ कि तातो र तीव्र रूपमा घुमिरहेको हुनुपर्छ भन्ने कुरा पत्ता लगाउन मद्दत गर्नेछ। वड्डेकर भन्छन्, “डिस्क चिसो छ कि तातो, यो बुझ्न सके हामी यसको नागबेली संरचना कसरी बनेको हो भन्ने थाहा पाउनेछौँ। यसले प्रारम्भिक ब्रह्माण्डका आकाशगंगाहरूले फरक विकास मार्ग अपनाए कि भनेर पनि संकेत दिन्छ।” अलकनन्दा र प्रारम्भिक नागबेली आकाशगंगाहरूको खोजले आकाशगंगाहरूको परिपक्वता र विकासबारे हाम्रो वर्तमान बुझाई अब अद्यावधिक गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेको देखाउँछ। The post भारतीय खगोलविदहरूले भेटे नागबेली आकाशगंगा: नाम राखियो अलकनन्दा appeared first on Technology Khabar.