विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस

“कुनै पनि प्रजातन्त्र, पारदरशिता र भरपर्दो जानकारीहरुका पहुँच बिना पूरा हुँदैन”।

स्वतन्त्र अभिव्यक्तिको आधारभूत कुरा मिडिया स्वतन्त्रता हो जुन अंग्रेजि महिनाको मे ३ को दिन विश्वव्यापी रूपमा, हरेक बर्ष मनाइन्छ। सन् १९९३ डिसेम्बर १, को दिन युनेस्कोको साधारण सम्मेलनको सिफारिसपछि संयुक्त राष्ट्र महासभाको साधारण सभामा विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस “विन्डहोक घोषणा” पारित भयो। त्यस बेलादेखि, मे को तेस्रो दिन विन्डहोकको घोषणापत्रको वार्षिकोत्सवको रूपमा विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस मनाईन्छ र मिडिया स्वतन्त्रता दिवस भनेर पनि चिनिन्छ।

“राज्यसत्ता भित्र र बाहिर रहेका नेताहरूलाई जवाफदेहीताको परिधि भित्र राख्ने र सत्तामा सत्य र निष्पक्ष बोल्ने तथा सत्य र निष्पक्ष संस्थाहरूको निर्माणका लागि यो एक आधारशिला वा कोशेढुगाँ हो”। उद्धरण: एन्टोनियो गुटेरेस (एन्टोनियो म्यानुएल दे ओलिभिएरा गुटेरेस), संयुक्त राष्ट्र महासचिव। मिडिया संस्था वा मीडियामा काम गरिरहेका व्यक्तिहरूमाथि कुनैपनि प्रकारका बाह्य नियन्त्रण, शक्ति वा प्रभावको पूर्ण अनुपस्थिति र स्वतन्त्रता भनेको मिडिया स्वतन्त्रता हो। स्वतन्त्र अभिव्यक्तिको आधारभूत कुरा मिडिया स्वतन्त्रता हो जुन अंग्रेजि महिनाको मे ३ को दिन विश्वव्यापी रूपमा, हरेक बर्ष मनाइन्छ र यसलाई मिडिया स्वतन्त्रता दिवस वा विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवसको रूपमा मनाईन्छ। यो दिन मिडिया /प्रेसहरुका लागि ठूलो दिन हो र प्रेस स्वतन्त्रताको आधारभूत सिद्धान्तहरू मनाउने, विश्वभर प्रेस स्वतन्त्रताको अवस्थाको मूल्यांकन गर्ने, मिडियालाई उनीहरूका स्वतन्त्रतामाथि हुन सक्ने वा भएका हमलाहरुबाट जोगिने; जोगाउदै आंच आउन नदिने र कर्तव्यको पालना गर्ने क्रममा आफ्ना जीवन गुमाएका पत्रकारहरुलाई श्रद्धांजलि दिने अवसर समेत हो।

आजका दिनमा मिडिया वा प्रेसहरू दुई चुनौतिपुर्ण मार्गहरूको दोबाटोमा उभिएका छन् । एक, मुख्यतः प्रेसस्वतन्त्रतालाई धम्काउने तथा स्वतन्त्र व्यावसायिक मिडियाको अस्तित्वलाई चुनौती दिने राज्य सरकारले अनुशरण गरेका अभिव्यक्ति र दोश्रो मिडिया समुदाय आफैंले अनुशरण गरेको अर्को मार्ग, वास्तवमा कडा र अथक संघर्षको गाह्रो मार्ग।

नेपाली पत्रकारहरूले अनेक धम्कीको सामना गर्नुपर्दछ, कहिलेकाँही राज्य बाट त कहिले सत्तारुढ दलहरूको, यति सम्म कि गएका दिनहरुमा सञ्चारकर्मीहरु हिरासतमा राखिएका समेत थिए सत्य तथ्य लेखेकोमा। केहि मिडिया कर्मीलाई खतरनाक धम्की दिने वा उनिहरुको आर्थिक स्थितीको फाईदा उठाएर पहेंलो पत्रकारिता अर्थात पित पत्रकारिता गर्न बाध्य तुल्याएका छन्। तर पत्रकारिता जस्तो पेशामा लागेकाहरुले कसैको धम्कि वा आर्थिक प्रलोभनमा परेर यस्ता कार्य गर्नु पनि वास्तबमा आफ्नो पेशाको मर्यादा राख्न नसक्नु पनि हो।

पत्रकार समुदाय, मुख्यतया नेपाल पत्रकार महासघं (एफ.एन.जे) को नेतृत्वमा रहेको छ, जो नेपालमा स्वतन्त्र प्रेसको बिरूद्धका लागि प्रयास गर्नेहरू जोकोहिका बिरूद्ध यस लडाईको अग्रपङ्तिमा अटल छ। सन् १९९० को प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनाको महान् घटना पछि नेपाली संञ्चार माध्यमको जग बसेको थियो, यस पूर्वाधारलाई नष्ट गर्न तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्र वीर बिक्रम शाहले सेनाद्वारा मिडियामाथि ठूलो आक्रमण गरेका थिए। तर, राज्यले मिडिया स्वतन्त्रता रोक्न र उनीहरूमाथि आफ्नो नियन्त्रण थोपर्न गरेको प्रयास र कार्यको वाबजुद पनि पत्रकारहरूले आफ्नो अधिकार र स्वतन्त्रताको रक्षाका लागि विभिन्न आन्दोलनहरू शुरू गरे र तिनीहरूले आफ्नो स्वतन्त्रता प्राप्त गरे। यद्यपि मिडिया समुदायले अहिले भने पहिले जस्तो राज्य र गैर-राज्य क्षेत्रको कडा चुनौतीहरूको सामना गर्न परेको छैन।

प्रेस स्वतन्त्रता दिवस र यसको इतिहास

सन् २०१९ प्रेस स्वतन्त्रता दिवसको नारा: “लोकतन्त्रका लागि मिडिया: पत्रकारिता र विवादास्पद समयमा चुनाव” भन्ने थियो।

अहिलेको समयमा भने जब हामी मिडियाको कुरा गर्छौं यसले परम्परागत अखबारहरू, म्यागजिनहरू र पहिलेका दिनहरूको टेलिभिजनलाई मात्र संकेत गर्दैन। अहिले यस डिजिटल मिडिया युगमा सामाजिक मिडियाहरुले (सामाजिक सन्जाल) पनि आफ्ना अस्तित्व देखाउँदै छन, त्यसैले अबका दिनहरुको प्रेस पहिलेको भन्दा केही फरक र चुनौतिपुर्ण छ। सन् २००९ मा निक कल्ड्रिले भनेका थिए, “डिजिटल रूपान्तरणले प्रेसलाई एक राम्रो (पत्रकारिता र विज्ञापन बिचको भिन्नतालाई एक स्पष्टताका साथ) टेक्नोलोजिकल, राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनको प्रणालीमा ल्याउँछ”। तसर्थ, लेखकहरू, डेनियल हल्लीन, केली म्याकब्राइड, र टम रोजन्स्टाइलले पारदर्शिता र सहभागिता जस्ता अन्य नियमहरूमा विचार गरेका छन् जुन वर्तमान समयमा अझ धेरै प्रासंगिक हुनेछ।

कर्पिनेन र मो ले भने “हामीले मिडिया स्वतन्त्रताको (प्रेस स्वतन्त्रता) ’boutमा कुरा गर्दा कुरा गर्ने कुरा भनेको पत्रकारिता संस्कृति मार्फत वा प्रेस संस्थासँग जोडिएको संस्था, पत्रकार संस्कृति मार्फत व्यक्तिगत वक्ताहरू र अर्कोतर्फ राज्यलगायत सामाजिक वातावरण बीचको सम्बन्धको विशेषता तथा जनताको राजनीतिक चासो र आम जनताको मूलधारको संस्कृति हो”। यी कारणहरूले गर्दा प्रेस काउन्सिलको रूपमा स्व-नियामक निकाय स्थापना गर्ने प्रवृत्तिलाई युनेस्कोजस्ता सरकारी र गैरसरकारी संस्थाहरूको समर्थनमा पत्रकारहरूले फाइदाजनक प्रणालीका रूपमा व्यक्त गरेको आत्म-नियमनको लागि गम्भीर आवश्यकता पनि हो जस्ले मिडिया स्वतन्त्रता र यसको विकासको समर्थन गर्दछ।

सबैभन्दा लोकप्रिय डिजिटल ठाउँहरूमा के गर्नुपर्दछ र कुन प्राथमिकतामा पर्नुपर्दछ भन्ने सीमितता परिभाषित गर्दै संयुक्त राष्ट्र मार्गनिर्देशन सिद्धान्तहरू कार्यान्वयन सम्बन्धी युरोपियन आयोगको २०१३ को प्रकाशन “आईसीटी टेक्नोलोजी क्षेत्र निर्देशिका तथा व्यापार र मानव अधिकार” सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्र संघीय मार्गदर्शन कार्यान्वयनले स्वतन्त्र पत्रकारितालाई महत्त्व दिएको छ।

नेपालहरु जस्ता मुलुकमा प्रजातन्त्र विना प्रेस स्वतन्त्रता असम्भव छ। सन् १९९० को प्रजातन्त्र पुनर्स्थापना भएदेखि नेपाली मिडियाले फेब्रुअरी १ को शाही दुस्साहसले नेपालको प्रेस उद्योगको जगलाई खतरामा पार्ने आशा लिएको थिएन। तर, सूचनाको अधिकारका लागि, नेपालको संविधान १९९० बमोजिम, हाम्रा नेपाली पत्रकारहरू सँधै सङ्घर्ष गर्दै आएका छन् र आउँदो दिनहरुमा पनि यस अस्थिर राष्ट्रमा प्रेस स्वतन्त्रता र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको रक्षा गर्न अझ धेरै काम गर्ने छन्। यसैले मिडिया समुदाय, विशेष गरी पत्रकारहरू आधारभूत मानव अधिकार र अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको रक्षा गर्न यहाँ सधैं तत्पर रहनु पर्छ।

यस्तो पृष्ठभूमिसँगै, महत्त्वपूर्ण प्रश्न भनेको नेपाली मिडिया समुदाय यहाँबाट कसरी अगाडि बढ्नेछ। निरन्तर सतर्कता स्वतन्त्रताको लागि तिर्नु पर्ने मूल्य हो। वर्तमान नेपालको संविधानमा सूचना र प्रेस प्रकाशनको अधिकारलाई समेटिएको हुनाले सञ्चारकर्मीहरू सदैव सतर्क रहनुपर्दछ, एकता कायम राख्नुपर्दछ र परिस्थिति जस्तोसुकै भए पनि उनीहरूको अधिकारका लागि सङ्घर्ष गर्नुपर्दछ। यसै गरि सञ्चारकर्मीहरूको अधिकारको रक्षा गर्न जिल्ला जिल्लामा, राष्ट्रिय तथा अन्तराष्ट्रिय सञ्जालको अत्यन्त महत्वपूर्ण भुमिका हुन्छ।

समग्रमा, सञ्चारकर्मीहरूले खास गरी नेपालको यस सङक्रमणकालिन अवस्थामा “पहेलो पत्रकारिता वा पित पत्रकारिता” बाट सधैंका लागि टाढा बसेर आफ्नो पेशाको मर्यादा भित्र रहेर काम गर्नु पर्ने अत्यन्त महत्त्वपूर्ण र टडकारो आवश्यक्ता रहेको छ। तसर्थ, समग्र सञ्चारकर्मीहरूले जबसम्म अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको माग अनुसार सही समाचार जनतालाई दिनेछन् प्रेस स्वतन्त्रता दिवस उत्सवको ठुलो महत्त्व हुनेछ भने त्यस विपरित जनतालाई तिनका अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको आभाश दिन नसके र पित-पत्रकारिताबाट टाढा रहन नसकि पत्रकारिता जस्तो माननिय पेशाको मर्यादामा रहन नसके प्रेस स्वतन्त्रता दिवस जस्ता उत्सवको खासै कुनै महत्त्व हुँदैन। प्रेस स्वतन्त्रता दिवसको सम्पूर्ण पाठक अनि लेखक, दर्शक अनि प्रस्तुत कर्ता, श्रोता र वाचक सबैलाई नेपाली पात्रो परिवारको हार्दिक नमन तथा शुभकामना ।