पापाङ्कुशा एकादशी

पापाङ्कुशा एकादशी आश्विन शुक्ल पक्षको एकादशी हो, जुन हिन्दू धर्ममा पवित्र व्रतको रूपमा मनाइन्छ। यस दिन विष्णु भगवानको पूजा गरेर व्रत बस्ने परम्परा छ। “पाप” अर्थात् दोष र “अङ्कुश” अर्थात् नियन्त्रण, रोक लगाउने। यस एकादशीको व्रतले मानिसको जीवनभर गरेका पापहरूलाई नियन्त्रण गरेर नष्ट गर्ने विश्वास छ, त्यसैले यसलाई पापाङ्कुशा एकादशी भनिएको हो।

एकादशी माहात्म्य अनुसार, यस दिन व्रत बस्दा बाजपेयी यज्ञ र अश्वमेध यज्ञ भन्दा १६ गुणा बढी पुण्य प्राप्त हुन्छ। स्वर्ग, मोक्ष, आरोग्यता, ऐश्वर्य, सन्तान सुख र परिवारको कल्याणका लागि यो व्रत फलदायी मानिन्छ।

व्रत विधि

पापाङ्कुशा एकादशीको व्रत दशमी तिथिका दिन साँझमा सात्विक भोजन गरेर सुरु हुन्छ। त्यसपछि ब्रह्ममुहूर्तमा उठेर स्नान गरी चोखो लुगा लगाई नित्य पूजा गर्छन्। एकादशीको दिन विष्णु भगवानको विशेष पूजा गरी उपवास बस्ने परम्परा छ। दिनभर केही नखाई बस्ने वा फलाहार मात्र गर्ने चलन छ, र दिनभर विष्णु सहस्रनाम, एकादशी महात्म्यको पाठ वा भजन-कीर्तन गरिन्छ। बेलुकी सन्ध्या आरती गरी रातभर जाग्राम बस्ने परम्परा रहेको छ। द्वादशीका दिन बिहानै स्नान गरी पूजा सकेपछि ब्राह्मणलाई भोजन गराई दक्षिणा दिनुपर्छ। त्यसपछि मात्र व्रत सम्पन्न गर्नका लागि आफूले भोजन गर्नुपर्छ। यसरी श्रद्धापूर्वक व्रत गर्दा पापहरूको नाश हुने र पुण्य लाभ प्राप्त हुने विश्वास छ।

व्रतकथा

एकादशी माहात्म्यअनुसार, १२ वर्षे वनवासका दौरान युधिष्ठिरले श्रीकृष्णसँग आश्विन शुक्ल एकादशीको महत्व ’bout सोधे। श्रीकृष्णले यस एकादशीलाई पापाङ्कुशा एकादशी भनिएको र यस व्रतले सम्पूर्ण पापहरूलाई नियन्त्रण गरेर नष्ट गर्ने, पुण्य प्रदान गर्ने बताए। यस व्रतको पालनाले स्वर्ग, मोक्ष, आरोग्य, समृद्धि र सुन्दर जीवनसाथी प्राप्त हुन्छ। गङ्गा, गया, काशी जस्ता तीर्थस्थानभन्दा पनि यो व्रत अधिक पुण्यदायक छ। व्रतका प्रभावले पितृ, मातृ, स्त्री र मित्रपक्षका १० पुस्ताको उद्धार हुन्छ र ती सबको दिव्य स्वरूपमा वैकुण्ठ जान्छन्। 

बिन्ध्य पर्वतमा महाक्रुर नामक एक व्यक्तिको जीवन पापले भरिएको थियो। मृत्युको समय नजिक आएपछि यमदूतहरूले उनलाई चेतावनी दिए। डराएर उनले ऋषि अंगिरासँग यमराजको दरवारमा जानु नपर्ने उपाय सोधे। ऋषिले उनलाई आश्विन शुक्लपक्षको पापाङ्कुशा एकादशी व्रत गर्ने सुझाए। महाक्रुरले विधिपूर्वक व्रत बस्ने निर्णय गरे, जसबाट उसका सबै पाप नष्ट भई स्वर्गको प्राप्ति भयो।

स्रोत: वैदिक संस्कार र हाम्रा चाडपर्वहरू  – गोविन्दचन्द्र सुबेदी