विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस

विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस १० अक्टोबर सन १९९२ मा पहिलो पटक मनाइएको थियो। अहिले आएर अक्टोबरको १० मानसिक स्वास्थ्यको ’boutमा जागरूकता जगाउने, र मानसिक रोग कुनै सामाजिक कलङ्क नभएको वकालतमा विश्वव्यापी शिक्षाको लागि अन्तराष्ट्रिय दिनको पर्यायवाची बनेको छ। विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस सर्वप्रथम १९९२ मा वर्ल्ड फेडरेशन फर मेनटल हेल्थका डेपुटी सेक्रेटरी, जनरल रिचर्ड हन्टरको पहलमा विश्वव्यापी मानसिक स्वास्थ्य सङ्गठनहरू का साथ यसको सदस्यहरूका साथ र १५० भन्दा बढी देशहरूमा मनाइएको थियो।

यो दिन, प्रत्येक अक्टोबरमा हरेक वर्ष, विश्वव्यापी रूपमा हजारौँ समर्थकहरू मानसिक रोग र विश्वव्यापी रूपमा मानिसहरूको जीवनमा यसको प्रमुख प्रभावहरू लाई ध्यान दिन यो दिन वार्षिक जागरूकता कार्यक्रम अवलोकन र मनाउने कार्य गर्दछन् । मानसिक स्वास्थ्य महासङ्घले सन् १९९२ देखि हरेक वर्ष यस कार्यक्रमलाई विभिन्न कार्यक्रमका साथ मनाइरहेको छ तर १९९४ सम्म कुनै विषयवस्तु वा थिम थिएन तर यस दिन मानसिक स्वास्थ्य वकालत तर जनतालाई शिक्षित गर्नु नै ठुलो कार्य रहेको थियो।

सन १९९४ मा विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस तत्कालीन महासचिव यूजीन ब्रोडीको सुझावमा पहिलो पटक थिम “विश्वभर मानसिक स्वास्थ्य सेवाको गुणस्तर सुधार गर्ने” को साथ विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस मनाइयो। त्यस बेला देखि प्रत्येक वर्ष विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस त्यस वर्षको थिमको साथ मनाइन्छ। यस दिनलाई डब्ल्यूएचओ द्वारा विश्वव्यापी स्वास्थ्य र नागरिक समाज सङ्गठनहरूसँग यसको बलियो सम्बन्ध प्रयोग गरी मानसिक स्वास्थ्य मुद्दाहरूमा सचेतना जगाउने माध्यम द्वारा समर्थित छ। डब्ल्यूएचओ ले प्राविधिक र सञ्चार सामग्रीको विकासलाई पनि समर्थन गर्दछ।

मानसिक स्वास्थ्य के हो?

मानसिक स्वास्थ्य भनेको कुनै पनि व्यक्तिले स्वयं निर्भर तथा सक्षम रूपमा उत्तेजनात्मक र व्यावहारिक संयमता अपनाई उत्पादनशील, सुख र सन्तोषजनक रूपमा सामान्य जीवनयापन गर्नुलाई मानसिक स्वास्थ्य मानिन्छ। भर्खरैका अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि विश्वका हरेक ५ जवान व्यक्ति मध्ये एक लाई मानसिक समस्या छ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार नेपालका करिब २.५ लाख मानिसहरूमा कुनै न कुनै प्रकारको मानसिक रोग छ र करिब ३००,००० लाई गम्भीर मानसिक रोग छ। विज्ञहरूले यी समस्या समाधान गर्न विशेष व्यवस्था गर्न सरकारलाई सुझाव दिएका छन्।
दक्षिण एसियाली देशहरूमा किशोरहरूले सानै उमेरमा रक्सी वा ड्रग्सको प्रयोग गर्न थाल्छन्, र पछि यस्तो लतको कारणले गर्दा सामान्यतया मानसिक समस्याहरू विकास गर्दछन्। भर्खरको तथ्याङ्कले देखाउँदछ कि १३ र १७ वर्ष उमेरका बिचमा १४ प्रतिशत नेपाली किशोरहरू आत्महत्या गर्ने योजना बनाउँदछन् र आत्महत्या गर्न कोसिस गर्नेछन्।

१९ औँ शताब्दीको मध्यतिर संयुक्त राज्य अमेरिकाका विलियम स्वीस्टर, मानसिक स्वास्थ्यको ’boutमा सकारात्मक चासो व्यक्त गर्ने पहिलो अग्रगामी व्यक्ति थिए। त्यसपछि प्रख्यात मानसिक स्वास्थ्य संस्थापक इसहाक रे र अमेरिकी मानसिक स्वास्थ्य सङ्घको चौथो अध्यक्ष डोरोथी डिक्स आउँछन्। मानसिक समस्याहरू क्यान्सर, मधुमेह वा हृदय रोग भन्दा बढी सामान्य मानिन्छ। 11 सङ्गठनले विश्वको जनसङ्ख्याको ५० प्रतिशतभन्दा बढी नागरिकको स्वतःस्फूर्त सक्रियता, नातासन्बन्ध र दैनिक जीवनका क्रियाकलापमा मानसिक समस्याले प्रभाव पारेको पाइन्छ।

११ सङ्गठनले २०१५ मा गरेको अध्ययन अनुसार दक्षिण पूर्वी एसियाको १० वटा मुलुकमा १३ देखि १७ वर्ष भएका किशोर–किशोरीहरूलाई मानसिक समस्या भएको देखाएको छ। जसअनुसार म्यानमारमा सबैभन्दा कम (२५०२), बङ्गलादेश (२८७३), नेपाल (५७४७), भारत (६७५१) तथा सबैभन्दा बढी इन्डोनेसियामा (८८९९) पीडित पाइएका छन्। सानै उमेरका र भोलिका कर्णधार किशोर–किशोरीमा मानसिक समस्या पाइनुले बेलैमा सजग हुन नसकेमा भोलि मुलुकमा मानसिक रोगको भयावह स्थिति आउन सक्ने देखिन्छ।

मानसिक अस्वस्थताका कारणहरू

मानसिक रोग विभिन्न कारणहरूले हुन सक्छ जसमध्ये केही निम्न हुन्:

• • रगतको नाताभित्र कसैलाई मानसिक समस्या भएमा आणुवांशिक र वातावरणीय प्रभावका कारणले मानसिक रोग लाग्न सक्ने जोखिम हुन्छ।
  • गर्भवतीले लागूपदार्थ, मादक पदार्थ र अन्य विषाक्त पदार्थ सेवन गरेमा डिम्बमा त्यस्ता पदार्थको असर पर्न सक्छ र गर्भावस्थामा गम्भीर चोटपटक वा आघात परेको भएमा पछि जन्मने शिशु हुर्केपछि मानसिक समस्या देखिन सक्छ।
  • मस्तिष्कमा पाइने विभिन्न रासायनिक पदार्थले असर गरेमा त्यस्ता रसायनले मस्तिष्क तथा शरीरका अरू अङ्गमा समेत सङ्केत ल्याउन सक्छ। त्यस्ता रसायनमा स्नायु सञ्जालमा मिलेमा सुस्त मनोदशा (डिप्रेसन) आउन सक्छ ।
  • लागू पदार्थको कुलतमा लागेका व्यक्तिमा मानसिक समस्या उत्पन्न हुने ठुलो जोखिम रहन्छ।
  • अनावश्यक चिन्ता लिने व्यक्तिलाई पनि मानसिक रोग लाग्न सक्छ।

रोकथाम

• • मानसिक, बिरामी वा बिरामीको उपचारमा परिवार, साथीहरू र स्कुलले ठुलो भूमिका खेल्न सक्दछन्। किनकि उनीहरूलाई आफ्नो नजिकका सदस्यहरूको बानी, व्यवहार, को ’boutमा राम्ररी ज्ञान हुन्छ। तसर्थ, कुनै पनि सदस्य निष्क्रिय, एक्लो, दुर्व्यवहार महसुस गर्दछ भने, तुरुन्त एक निकटको स्वास्थ्य कर्मचारी वा स्वास्थ्य संस्थामा तुरुन्त सम्पर्क गर्नुपर्छ।
  • सुर्तीजन्य उत्पादन र यससँग सम्बन्धित उत्पादनहरू, मादक पदार्थ र अन्य लागू पदार्थको बिक्री तथा खपत प्रतिबन्ध गर्न कडा कानुनहरू बनाउनु पर्दछ।
  • किशोरावस्थाका परिवार र परिवारका सदस्यहरूले कसैलाई असामान्य बानी, गतिविधि वा व्यवहार विकास भएको छ जस्तो लाग्छ भने तुरुन्तै नजिकको स्वास्थ्य सेवामा सम्पर्क राख्नुपर्दछ ।
  • यदि मानसिक रोगको लक्षण र लक्षण स्वास्थ्य संस्थामा देखाइएको छ भने, मानसिक समस्या लुकाउनु हुँदैन र यो निको हुनु पर्छ। यदि गल्तीले मानसिक समस्या गम्भीर अवस्थामा पुगेमा, यसको उपचार गर्न गाह्रो हुनेछ, र थप चिकित्सा खर्चहरू हुनेछन् भने आफन्तहरू तथा परिवारले कष्ट भोग्नेछन्। तसर्थ, जब कुनै समस्या देखिएको छ यसलाई नलुकाई उपचार गर्नुपर्दछ।
  • मानसिक रूपमा बिरामी बिरामीको उपचारका लागि परिवारका सदस्यहरू, आफन्तहरू र साथीहरूका धेरै पर्यवेक्षण, प्रेम र समर्थनको आवश्यकता पर्दछ।
  • आत्मनिर्भर, सकारात्मक र स्वस्थ जीवनशैली अपनाउँदा मानसिक समस्याहरू हटाउन सकिन्छ। उदाहरणका लागि, रक्सीको सेवनमा कमी, समयमै पर्याप्त निद्रा र कम्तीमा ८ घण्टा सुत्ने , बिहानको पैदल यात्रा, खेलकुद र अन्य शारीरिक व्यायामले मानसिक रूपमा बिरामी बिरामीहरूको उपचारमा ठुलो सहयोग पुर्‍याउँछ।

यदि कोही कसैलाई दुःखी, उदास मुड, थकान महसुस, र कुनै काममा रुचि नभएको जस्तो लक्षणहरू महसुस हुन्छ भने, अथवा अध्ययन, काममा ध्यान दिन नसकेको, आदि भएको खण्डमा तत्कालको जाँच र नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा उपचार खोज्नु पर्छ।

जब मानसिक रोगको शङ्का लाग्छ, तब यसलाई जतिसक्दो चाँडो स्वास्थ्य संस्थामा देखाउनको लागि जनचेतना जगाउनु पर्छ। जसले गर्दा परिवारका सदस्यहरू, आफन्तहरू वा साथीहरूले बिरामीलाई तुरुन्त प्रेम र समर्थन देखाउन सक्छन्। त्यस कारण, विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस समुदायको स्तरमा भव्य सहभागिताका साथ मनाउनु पर्छ। नेपालमा यो दिन स्वास्थ्य क्षेत्रहरूमा वार्ता र सेमिनारहरू सँगै मनाइएको देखिन्छ र साथसाथै प्लेकार्डको साथ मार्च गरिएको पनि देखिन्छ तर अझै पनि मानसिक रोगलाई लुकाउने प्रवृत्ति धेरै सामान्य छ त्यसैले मानसिक समस्याहरू र बिमारीको ’boutमा ज्ञान फैलाउनु पर्ने जरुरी देखिन्छ । विश्व मानसिक स्वास्थ्य दिवस